Mavzu yuzasidan nazorat savollari

68 
9-MAVZU. AXBOROTLARNI TASHUVCHI PORTATIV 
QURILMALARDA AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA’MINLOVCHI 
DASTURLAR 
Reja: 
1. Axborotni muhofaza qilishning apparat-dasturiy vositalari. 
2. Tarmoqda axborotni himoya qilish. 
3. Axborotlarni himoya qilishning dasturiy vositalari. 
Kalit so‘zlar: Kompyuter virusi, qurtlar, viruslar va troyanlar, norezident 
viruslar, identifikatsiyalash, autentifikatsiyalash. 
Axborotni muhofaza qilishning apparat-dasturiy vositalari – axborotni 
muhofaza qilish funksiyalarini (foydalanuvchilarni identifikatsiyalash va 
autentifikatsiya qilish, resurslardan foydalana olishni cheklash, voqealarni qayd 
qilish, axborotni kriptografik himoyalash va shu kabilar) bajaradigan (mustaqil 
yoki boshqa vositalar bilan birgalikda) turli elektron qurilmalar va maxsus 
dasturlardir. 
Axborotlarni muhofaza qilishning dasturiy vositalari axborotlar xavfsizligini 
ta’minlashga mo‘ljallangan va kompyuter vositalarining dasturiy ta’minoti 
tarkibiga kiritilgan maxsus dasturlardir. 
Kompyuter viruslaridan va boshqa dasturlar ta’siridan va o‘zgartirishlardan 
himoyalanish, kompyuter tizimlarida axborotlarni qayta ishlash jarayonini 
himoyalashning mustaqil yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Ushbu xavfga yetarlicha 
baho bermaslik foydalanuvchilarning axborotlari uchun jiddiy salbiy oqibatlarni 
keltirib chiqarishi mumkin. 
Kompyuter virusi - bu maqsadli yaratilgan dastur bo'lib, avtomatik ravishda 
boshqa dasturiy mahsulotlarga tegishli bo'ladi, ularni o'zgartiradi yoki yo'q qiladi. 
Kompyuter viruslari zararlanishi mumkin kompyuter dasturlari, ma'lumotlarning 
yo'qolishiga va hatto kompyuteringizga zarar etkazishiga olib keladi. 
Zararli dasturlarni uchta sinfga bo'lish mumkin: qurtlar, viruslar va troyanlar.
Kompyuter viruslari kompyuterning operatsion va fayl tizimiga faqat tashqi 
magnit tashuvchilar (qattiq va floppi disklar, CD) va kompyuterdan kompyuterga 

69 
aloqa vositalari orqali. 
Fayl viruslar asosan bajariladigan modullarga kiritiladi, ya'ni. COM va EXE 
kengaytmali fayllarga. 
Yuklash viruslar diskning yuklash sektoriga yoki yuklash dasturini o'z ichiga 
olgan sektorga zarar etkazadi tizim diski. Fayl yuklashviruslar fayllarni zararlaydi 
va yuklash sektorlari disklar. 
Virus kompyuterga kirsa tasodifiy kirish xotirasi uning rezident qismi, 
operatsion tizim infektsiya ob'ektlariga (fayllar, disk yuklash sektorlari va 
boshqalar) va ularga infiltratsiya qiladi. 
Norezident viruslar kompyuter xotirasiga zarar etkazmaydi va cheklangan 
vaqt davomida faol bo'ladi.
Ta'sir darajasi bo'yicha xavfli bo'lmagan va kompyuterning ishlashiga xalaqit 
bermaydigan viruslar, xavfli viruslar kompyuterning turli xil nosozliklariga olib 
kelishi va juda xavfli ta'siri dasturlarning yo'qolishiga, ma'lumotlarning yo'q 
qilinishiga, diskning tizim sohalarida ma'lumotlarning o'chirilishiga olib kelishi 
mumkin. 
ekranda ko'zda tutilmagan xabarlar yoki tasvirlarni ko'rsatish; 
kutilmagan narsalarni taqdim etish tovush signallari; 
CD-ROM qurilmasining kutilmagan tarzda ochilishi va yopilishi; 
o'zboshimchalik bilan kompyuterda biron bir dasturni ishga tushirish; 
kompyuterdagi biron bir dasturning Internetga kirishga urinishi haqida 
ekranda ogohlantirishni ko'rsatish, garchi hech qanday tarzda bunday xatti-
harakatni boshlamagan bo'lsa (agar kompyuterga tegishli antivirus dasturi 
o'rnatilgan bo'lsa). 
Biroq, bunday alomatlar har doim ham viruslar mavjudligidan kelib 
chiqmaydi. Ba'zida ular boshqa sabablarning natijasi bo'lishi mumkin.
Kompyuterda infektsiyaning bilvosita belgilari ham mavjud: 
kompyuterda ishdan chiqish; 
dasturlarni ishga tushirishda kompyuterning sekin ishlashi; 
operatsion tizimni yuklay olmaslik; 

70 
fayllar va kataloglarning yo'qolishi yoki ularning mazmunining buzilishi; 
qattiq diskka tez-tez kirish, tizim blokidagi yorug'lik tez-tez yonib-
o'chganda; 
Tarmoqda axborotni himoya qilish. Tarmoqning xavfsizligi undagi barcha 
kompyuterlarning va tarmoq qurilmalarining xavfsizligi bilan aniqlanadi. 
Buzg‘unchi tarmoqning biror-bir tashkil etuvchisining ishini buzish orqali butun 
tarmoqni obro‘sizlantirishi mumkin. 
Hamma foydalanayotgan tarmoqdan kelib chiqayotgan tahdidlarni 
blokirovkalash uchun «tarmoqlararo ekran» (Firewall) deb nomlanuvchi dasturiy 
va apparat-dasturiy vositalardan foydalaniladi. 
Axborotlarni muhofaza qilishning dasturiy vositalari deganda, faqatgina 
axborotlar xavfsizligini ta’minlashga mo‘ljallangan va kompyuter vositalarining 
dasturiy ta’minoti tarkibiga kiritilgan maxsus dasturlar tushuniladi. 
Axborotlarni himoya qilishning dasturiy vositalariga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
- 
kompyuter tizimlarida foydalanuvchilarni identifikatsiyalovchi va 
autentifikatsiyalovchi dasturlar; 
- 
kompyuter tizimlari resurslaridan foydalanuvchilarning huquqlarini 
cheklovchi dasturlar; 
- 
axborotlarni shifrlovchi dasturlar; 
- 
axborot resurslarini (tizimli va amaliy dasturiy ta’minotni, ma’lumotlar 
bazalarini, ta’limning kompyuter tizimlarini va hokazo) noqonuniy 
o‘zgartirishlardan, foydalanishlardan va ko‘paytirishlardan himoyalovchi dasturlar. 
Identifikatsiyalash - kompyuter tizimlari sub’ektining unikal nomini bir 
qiymatli tanib olishni bildiradi.
Autentifikatsiyalash - taqdim etilgan nomni ushbu sub’ektga mosligini 
tasdiqlashni anglatadi (sub’ektning aslligini tasdiqlash). 
Axborotlarni muhofaza qilishning yordamchi dasturiy vositalariga misol 
qilib quyidagilarni keltirish mumkin: 
- 
qoldiq axborotlarni (tezkor xotira blokidagi, vaqtinchalik fayllardagi va 

71 
hokazo) yo‘q qiluvchi dasturlar; 
- 
kompyuter tizimlarining xavfsizligi tizimiga bog‘liq bo‘lgan turli voqea va 
hodisalarni tiklash hamda shunday voqea va hodisalar ro‘y berganini isbotlash 
uchun foydalaniladigan audit dasturlari (qayd qilish jurnallarini yuritish); 
- 
qoidabuzar bilan ishlashni imitatsiyalovchi dasturlar (qoidabuzarni go‘yoki 
yopiq axborotlarni olgan deb chalg‘itish); 
- 
kompyuter tizimlarining himoyalanganligini sinovdan o‘tkazuvchi nazorat 
dasturlar va boshqalar. 
Dasturiy vositalarining afzalliklari: 
- 
ko‘paytirishning osonligi; 
- 
moslanuvchanlik (turli sharoitlarda qo‘llaniladigan muayyan kompyuter 
tizimlarini, axborot xavfsizligiga tahdidning o‘ziga xosligini hisobga olib, sozlash 
imkoniyati); 
- 
qo‘llashning qulayligi – bir xil dasturlar, masalan shifrlovchi dasturlar 
«shaffof» (foydalanuvchiga ko‘rinmaydigan) rejimda ishlaydi, boshqalari 
foydalanuvchidan hech qanday qo‘shimcha yangi (boshqa dasturlari bilan 
taqqoslaganda) ko‘nikmalar talab qilmaydi; 
- 
ularni axborot xavfsizligiga yangi tahdidlar hisobini yuritish uchun 
o‘zgartirishlar kiritish yo‘li bilan takomillashuvining amaldagi chek-chegarasiz 
imkoniyatlari mavjudligi. 
Dasturiy vositalarining kamchiliklari: 
– himoyalovchi dasturlarning faoliyati kompyuter tizimlari resurslaridan 
foydalanish hisobiga bo‘lgani uchun bu tizimlar samaradorligining susayishi; 
– juda past unumdorlik (xuddi shunday vazifani bajarayotgan apparat 
vositalar bilan taqqoslaganda, masalan shifrlovchi qurilma); 
– axborotlarni himoyalovchi ko‘pgina dasturiy vositalarning kompyuter dasturiy 
ta’minotiga bevosita o‘rnatilmagani (bu holat qoidabuzarning ushbu dasturlarni 
chetlab o‘tishiga prinsipial imkoniyatlar yaratadi); 
– kompyuter tizimlaridan foydalanish jarayonida axborotlarni himoyalashning 
dasturiy vositalarini qasddan o‘zgartirish imkoniyati. 

72 
Viruslar. Viruslarning ta’sir mexanizmlarini, ularga qarshi kurash usullari va 
vositalarini bilish viruslanishga qarshi harakatlarni samarali tashkil etish, ularning 
ta’siridan zararlanish ehtimolligini va talafatlarni minimumga keltirish imkonini 
beradi. 
Kompyuter viruslari – bu kompyuter tizimlarida tarqalish va o‘zini o‘zi 
ishlab chiqish xususiyatiga ega bo‘lgan kichik hajmdagi bajariluvchi dasturlar. 
Viruslar kompyuter tizimlarida saqlanayotgan dasturiy vositalar yoki 
ma’lumotlarni yo‘q qilishi yoki o‘chirib yuborishi mumkin. Tarqalish jarayonida 
viruslar o‘zini modifikatsiyalashi mumkin. 
Viruslarning ommaviy tarqalib ketishi va ularning kompyuter tizimlari 
resurslariga ta’siri oqibatlarining jiddiyligi, maxsus antivirus vositalarini va ularni 
qo‘llash usullarini yaratish va foydalanish zaruriyatini keltirib chiqardi. Antivirus 
vositalari quyidagi masalalarni hal etish uchun qo‘llaniladi: 
– kompyuter tizimlarida viruslarni topish; 
– virus – dasturlar ishini blokirovka qilish; 
– viruslar ta’sirining oqibatlarini bartaraf qilish. 
Viruslarni topishni, ularni joylashib olish bosqichida yoki hech bo‘lmaganda 
virusning buzg‘unchilik funksiyalarini boshlagunga qadar amalga oshirgan 
maqsadga muvofiq. Shuni ta’kidlash joizki, barcha turdagi viruslarni topishni 
kafolatlovchi antivirus vositalar mavjud emas. 
Virus topilgan holatda, uning tizimga keltirishi mumkin bo‘lgan zararli 
ta’sirini minimallashtirish maqsadida darhol virus-dasturning ishini to‘xtatilish 
lozim. 
Virusning ta’sir oqibatlarini bartaraf qilish ikki yo‘nalishda olib boriladi: 
– virusni o‘chirish; 
– fayllarni, xotira sohalarini tiklash. 
Tizimni qayta tiklash virus turiga, uni aniqlangan hamda zararlovchi ta’sirini 
boshlagan vaqtiga bog‘liq. Viruslar tizimga kirish jarayonida, o‘zini saqlaydigan 
joydagi ma’lumotlarni o‘chirib yuborsa hamda zararlovchi ta’siri natijasida 
ma’lumotlarni o‘zgartirish nazarda tutilgan bo‘lsa, zahiraga olingan ma’lumotlarsiz 

73 
yo‘qolgan ma’lumotlarni tiklab bo‘lmaydi. 
Viruslarga qarshi kurashda aniq bir ketma-ketlik va kombinatsiyada 
qo‘llaniluvchi, viruslarga qarshi kurashish usullarini hosil qiluvchi dasturiy va 
apparat-dasturiy vositalardan foydalaniladi. 
Kompyuter tizimining xavfsiz ishlashining asosiy shartlari. Birinchi qoida – 
qonuniy rasmiy yo‘l bilan olingan dasturiy mahsulotlardan foydalanish. Dasturiy 
ta’minotning qaroqchilik yo‘li bilan ko‘paytirilgan nusxalarida, rasmiy yo‘l bilan 
olinganlariga nisbatan viruslarning mavjudlik ehtimoli juda yuqori. 
Ikkinchi qoida – axborotlar zaxirasini hosil qilish. Avvalo dasturiy 
ta’minotning distributivlari yozilgan tashuvchilarni saqlash zarur. Bunda 
tashuvchilarga ma’lumotlarni yozish imkoni berilgan bo‘lsa, imkon qadar uni 
blokirovka qilish zarur. Muntazam ishga taalluqli fayllarning zaxira nusxalarini 
yaratib borish va ularni yozishdan himoyalangan yechib olinuvchi tashuvchilarda 
saqlash kerak. Agar bunday nusxalar yechib olinmaydigan tashuvchilarda 
yaratilayotgan bo‘lsa, ularni butunlay boshqa kompyuterning doimiy xotirasida 
yaratish maqsadga muvofiq. Bunda yoki faylning to‘liq nusxasi yoki kiritilayotgan 
o‘zgarishlarning nusxalari saqlanadi. 
Uchinchi qoida – antivirus vositalaridan muntazam foydalanish. Antivirus 
vositalari muntazam yangilanib turilishi lozim. 
To‘rtinchi qoida – yangi yechib olinadigan axborot tashuvchilardan va yangi 
fayllardan foydalanilganda ehtiyotkorlikka rioya qilish. Yangi yechib olinadigan 
tashuvchilar olinganda, albatta, yuklanuvchi va fayl viruslari mavjudligiga, olingan 
fayllar esa fayl viruslari mavjudligiga tekshirilishi lozim. Tekshiruv, skanerlovchi – 
dasturlar va evristik tahlilni amalga oshiruvchi dasturlar yordamida amalga 
oshirilishi kerak. Olingan hujjatlar va jadvallar bilan ishlashda, ushbu fayllar to‘liq 
tekshirilgunga 
qadar, 
matn 
va 
jadval 
muharrirlariga 
o‘rnatilgan 
makrokomandalarning bajarilishini taqiqlash zarur. 
Beshinchi qoida – tizimga, ayniqsa taqsimlangan tizimlarga yoki jamoa 
bo‘lib foydalaniladigan tizimlarga, kiritilayotgan fayllarni va echiladigan axborot 
tashuvchilarni maxsus ajratilgan kompyuterlarda tekshirish. Uni tizim 

74 
administratori yoki ma’lumotlar xavfsizligiga mas’ul bo‘lgan shaxsning 
avtomatlashtirilgan ish joyidan amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Disk va 
fayllarni har tomonlama antivirus tekshiruvidan o‘tkaziluvidan so‘ng ularni 
tizimdan foydalanuvchilarga taqdim etish mumkin. 
Oltinchi qoida – agar axborotlarni tashuvchilarga yozish nazarda tutilmagan 
bo‘lsa, bunday amallarni bajarilishini blokirovka qilish. 
Yuqorida keltirilgan tavsiyalarga doimiy rioya qilinishi virus dasturlar bilan 
zararlanish ehtimolini ancha kamaytiradi va foydalanuvchini axborotlarni qaytib 
tiklab bo‘lmaydigan yo‘qotishlardan saqlaydi. 
Kompyuter tarmog‘idan foydalanish bosqichlarida tizimdagi axborotlarning 
butunligi va ulardan foydalanish huquqi quyidagilar orqali ta’minlanadi: 
– kompyuter tizimlarida mavjud axborotlarning butunligi; 
– kompyuter tizimlarining rad etishga barqarorligini oshirish; 
– tizimning qayta yuklanishi va «osilib qolishi»ni bartaraf etish; 
– axborot zahiralarini yaratish; 
– qat’iy belgilangan dasturlar majmuidan foydalanish; 
– texnik xizmat ko‘rsatish va kam-ko‘stini to‘ldirish jarayonlarining o‘ziga 
xos tartibiga rioya qilish; 
– antivirus tadbirlari kompleksini o‘tkazish. 
Axborotning butunligi va foydalanishga qulayligi apparat vositalar zaxirasini 
yaratish strategiyasini ishlab chiqishdir. Bunda axborotning muhimligi, kompyuter 
tizimlarining uzluksiz ishlashiga bo‘lgan talablar, ma’lumotlarni tiklashdagi 
qiyinchiliklar hisobga olinadi. 
Foydalanuvchilarning xato harakatlarini blokirovka qilish, kompyuter 
tizimlarining ishonchli elementlaridan va barqaror ishlovchi tizimlardan 
foydalanish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Tizim elementlarini qasddan ortiqcha ishlatish tahdidlari bartaraf etiladi. 
Buning uchun bajariladigan dasturlarga buyurtmalarni kelib tushish intensivligini 
o‘lchash mexanizmlaridan va buyurtmalarni berishni cheklash yoki blokirovka 
qilish mexanizmlaridan foydalaniladi.

75 
Bunday hollarda ma’lumotlarni uzatish yoki dasturlarni bajartirishga bo‘lgan 
buyurtmalar oqimining birdaniga keskin oshib ketishini aniqlash imkoni ham 
oldindan nazarda tutilgan bo‘lishi kerak. 
Himoyalangan kompyuter tizimlarida faqatgina ruxsat etilgan dasturiy 
ta’minotdan foydalanilishi lozim.
Foydalanishiga rasman ruxsat etilgan dasturlarning ro‘yxati, ularning 
butunligini nazorat qilishning usullari va davriyligi kompyuter tizimlarini 
ekspluatatsiya qilinishidan oldin aniqlanishi kerak. 
Dasturlar butunligini nazorat qilishning sodda usullaridan biri nazorat 
yig‘indilari usuli hisoblanadi.
Nazorat yig‘indisi – ma’lumotlar blokining oxiriga yoziladigan bitlar ketma-
ketligi.
Nazoratdagi faylga kiritilgan o‘zgartirishni, nazorat yig‘indini tuzatib 
qo‘yish bilan, berkitishni istisno qilish maqsadida nazorat yig‘indini shifrlangan 
holda saqlash yoki nazorat yig‘indini hisoblashning maxfiy algoritmidan 
foydalanish zarur. 
• Ikki faktorli autentifikatsiya (2FA): Bu foydalanuvchi o‘z shaxsini kamida 
ikki xil usulda tasdiqlashdan iborat xavfsizlik jarayonidir. 
• Zaxira: Axborotni zahiralash har qanday tashkilotda vaqti-vaqti bilan 
amalga oshirilishi kerak bo'lgan eng muhim vazifalardan biri bo'lib, yuqori 
qo'shimcha qiymat taklif qiladi. 
• Identifikatsiya va parolni boshqarish tizimi: Foydalanuvchining profillar, 
rollar va biznes qoidalari asosida mahalliy va/yoki bulut ilovalariga kirishini 
boshqarish. 
• Xavfsiz o'chirish: saqlangan ma'lumotlarni qaytarib bo'lmaydigan tarzda 
o'chirib tashlashni kafolatlash uchun fayllarni o'chirish va hatto saqlash 
qurilmalarini formatlash etarli emas. 
• Firibgarlik xavfini baholash: Tashkilotga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan 
firibgarlik risklari, shu jumladan kiber-firibgarlik haqida so'rov o'tkazing. 
• Mavjud boshqaruv vositalarini baholash: Firibgarlik xavfini baholashning 

76 
ikkinchi bosqichi joriy nazorat vositalari aniqlangan tahdidlarni yumshatish yoki 
yo'qligini aniqlashdan iborat. 
• Boshqarish vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish: Agar mavjud 
nazorat vositalari, xoh profilaktik, xoh detektiv bo'lsin, firibgarlik xavfini 
baholashda aniqlangan xavflarni qisman yoki to'liq yumshata olmasa, yangi 
nazorat vositalarini takomillashtirish va/yoki loyihalashtirish zarur. 
Shubhasiz, yaxshi tizim profilaktik va detektiv ichki nazorat, yuqoridagi 
adekvat ohang bilan birgalikda yo'qotish miqdorini ham, firibgarlik sxemasi 
ochilmagan vaqtni ham kamaytiradi. 

Download 5,25 Mb.