100
ob’ektning sifat ko`rsatkichlari- texnologik parametrlari rostlash bilan
bog‘liq bo`lgan boshqarish jarayoni xam bo`ladi. Misol tariqasida bug`
qozonida yuqori bosimli bug` ishlash chiqarish protsessida undagi texnologik
parametr-suv sathi balandligi o`zgarmas va berilgan balandlik N
b
ga teng
bo`lishini ta’minlab turish talab qilinadi (11.2-rasm. ). 1- qalqovich 2- richag,
3- naycha. Bu funksiyani qalqovich 1, qalqovichni suv sathida o`rnatish
uchun kerak bo`ladigan ayrisimon dasta va richag 2 dan iborat bo`lgan
Polzunov regulyatori bajaradi.
11.2-rasm. Boshqarishning yopiq zanjirli informatsion tizimlari 1- bug‘
qozoni; 2-qalqovich ; 3-naycha , 4- richag ( Pozunov regulyatori)
Qozonga manbadan keladigan suv mikdori Q
k
qozonga yuqori bosimli
bug‘ga aylanib chiqib ketadigan suv miqdori Q
r
ga teng (Q
k
-Q
ch
) bo`lganda
regulyator richiga 2 gorizontal holati bo`ladi. Hamma boshqa hollarda,
masalan suv sarfi kamayganda Q
k
>Q
ch
qalqovich suv sathi balandligining
ortishi-
H(t) -H
b
-N(t) ga muvofiq ravishda ob’ektni rostlash organi- RO ga
ta’sir qilib ob’ektga keluvchi
suv miqdorini kamaytiradi, aksincha, suv (bug‘)
sarfi ortganda Q
k
>Q
ch
qalqovich pastga suriladi, regulyator suv satxi
balandligining kamayishi
H(t) -H
b
-N(t) ga muvofik ob’ektni rostlash
organiga- RO ga ta’sir kilib, ob’ektga keluvchi suv mikdorini oshiradi. Shu
tarzda ob’ektdagi suv satxi balandligini rostlash protsessini uzluksiz davom
ettirib turadi. Ob’ekt informatsiya
N
ga muvofik avtomatik
boshqariladigan rejimda ishlaydi.
Har bir texnologik jarayon (texnologik jarayon parametrlari deb
ataluvchi) o`zgaruvchan fizikaviy va kimyoviy kattaliklar (bosim, sarf,
harorat, namlik, konsentratsiya va h.k.) bilan tavsiflanadi. Texnologik uskuna
jarayonning to`g‘ri oqib o`tishini ta’minlashi uchun muayyan jarayonni
tavsiflovchi ko`rsatkichlarini berilgan qiymatda saqlash lozim.
Qiymatini stabillash yoki bir tyokisda o`zgarishini ta’minlash zarur
bo`lgan kattalikka rostlanuvchi kattalik deb ataladi. Rostlanuvchi katalikning
101
qiymatini stabillash yoki ma’lum qonun bo`yicha o`zgarishini amalga
oshirish uchun mo`ljallangan uskuna avtomat rostlagich deyiladi. Rost-
lanuvchi kattalikning ayni paytda o`lchangan qiymati rostlanuvchi
kattalikning hozirgi qiymati deyiladi. Rostlanuvchi kattalikning texnologik
reglament bo`yicha ayni vaqtda doimiy saqlanishi shart bo`lgan qiymati
rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati deyiladi.
Texnologik reglament
rostlanuvchi kattalikning hozirgi va berilgan qiymatlarini vaqtning har bir
onida teng bo`lishini talab qiladi. Ammo ichki yoki tashqi sharoitlarning
o`zgarishi sababli rostlanuvchi kattalikning hozirgi qiymati berilgan
qiymatdan chetga chiqishi mumkin. Shu paytda hosil bo`lgan, qiymatlar
farqini xato yoki nomoslik deyiladi.
Xato yoki nomoslik nolga teng bo`lgan texnologik jarayon turg‘unlash-
gan rejim deyiladi. Turg‘unlashgan rejimda moddiy va energetik balanslar
qat’iy saqlanadi.
Har qanday avtomatik rostlash tizimini ish jarayonida turli faktorlar
ta’sirida bo`ladigan alohida qurilmalar – elementlar tarzida ko`rsatish mum-
kin. Bularga tizimning ham o`ziga ham uning alohida elementlariga
keladigan ta’sirlar kiradi.
Ta’sirlar ichki va tashqi bo`ladi. Tizim
ichida bir element-dan
boshqasiga uzatilib, texnologik jarayonning belgilangan yo`nalishda
bajarilishini ta’minlaydigan ichki ta’sirlarning ketma-ket zanjirini hosil
qiluvchi ta’sirlar ichki ta’sirlar deb ataladi.
Tashqi ta’sirlarni o`z navbatida ikki turga bo`lish mumkin. Tizimning
kirishiga ongli uzatiladigan va texnologik jarayonning normal borishi uchun
zarur bo`lgan tashqi ta’sirlar birinchi turga kiradi. Bular topshirish yoki kirish
ta’sirlari deb ataladi. Odatda ular
x bilan belgilanadi; har qanday avtomatika
tizimining ishi vaqt ichida bajarilganidan kirish kattaligining ta’siri vaqt bilan
bog‘lanadi va odatda
x(t) tarzida belgilanadi.
x(t) ta’sirida avtomatika
tizimida turli miqdoriy va sifatiy o`zgarishlar sodir bo`ladi, natijada jarayon
ko`rsatkichlari – rostlanadigan miqdorlar – istalgan
qiymatni oladi yoki
o`zgarish xarakteri talab etilgandek bo`ladi.
Rostlanadigan miqdorlar
u(t) bilan belgilanadi va chiqish koordinatlari
yoki chiqish miqdorlari deb ataladi.
Rostlanuvchi ob’ektga bevosita keladigan ta’sirlar avtomatik rostlash
tizimiga beriladigan tashqi ta’sirlarning ikkinchi turiga kiradi. Bu ta’sirlar
tashqi g‘alayonlar deb ataladi va F(t) bilan belgilanadi.
Turli avtomatika tizimlari uchun g‘alayonlar ham turlicha bo`ladi.
Masalan, o`zgarmas tok motori uchun motorga keltiriladigan kuchlanish
102
kirish miqdori, motorning aylanish chastotasi chiqish (rostlanadigan)
miqdori, uning validagi yuklama esa g‘alayon bo`ladi.
G‘alayonlar asosiy va ikkinchi darajali bo`ladi. Asosiy g‘alayonlarga
rostlanuvchi miqdor
u(t) ga eng ko`p ta’sir ko`rsatuvchi g‘alayonlar kiradi.
Agar tashqi g‘alayonlarning rostlanuvchi miqdor
u(t) ga ta’siri oz bo`lsa, ular
ikkinchi darajali deb ham hisoblanadi. Masalan, o`zgarmas tok bilan
qo`zg‘atiladigan o`zgarmas tok motori uchun motorning validagi yuklama
asosiy g‘alayon, motor aylanish chastotasining juda oz o`zgarishiga sabab
bo`ladigan g‘alayonlar (xususan, qo`zg‘atish chulg‘amining
va yakor
chulg‘amining qarshiligini, binobarin, toklarni ham o`zgartiruvchi tashqi
muhit
haroratining
o`zgarishi;
motorning
qo`zg‘atish
chulg‘amini
ta’minlovchi elektrik tarmoq kuchlanishning o`zgarishi; cho`tkali kontaktlar
qarshiligini o`zgarishi va boshqalar) ikkinchi darajali bo`ladi. Agar tizimda
bir chiqish miqdori (koordinata) rostlansa, bunday tizim bir konturli, agar
tizimda bir necha miqdor (koordinata) rostlansa,
shuningdek, bir chiqish
koordinatasining o`zgarishi boshqa koordinataning o`zgarishiga ta’sir etsa,
bunday tizim ko`p konturli deb ataladi. Keyinchalik biz asosan
avtomatikaning bir konturli tizimlarini ko`rib chiqamiz.
