|
Reja: i-boʻlim. Nazariy qism 1 Skalyar va vektor kattaliklar
|
| bet | 1/15 | | Sana | 09.07.2023 | | Hajmi | 479.71 Kb. | | #76512 |
Bog'liq Toshboyeva Dildora M@R@T, kurs ishi, Кредит модуль тизимида укув жараёни — HERE 2 2, СТРУКТУРА СТАРОСЛОВЯНСКОГО ЛЕКСИКИ, axborot kommunikatsion texnologiyalari yordamida geometriya fanini, SugurtaJavoblar, 13-Mavzu Papkalarni yaratish va mahalliy kompyuterlarda resursl-fayllar.org, Forma tushunchasi, xususiyatlari-fayllar.org, 3-mavzu. Mutaxassislik masalalarida axborot texnologiyalarini qo, 1. Umumiy tushuncha, 6-sinf tarix 2022 (Umid Shomurodov ) Javob (1), 26061452, 11-сынып Ахметова Маржан, 5-MAVZU (4) (2)
MAVZU: VEKTORLAR ALGEBRASI ELEMENTLARINING FIZIK MASALALARNI YECHISHGA TATBIQI REJA:
I-BOʻLIM. NAZARIY QISM
1.1 Skalyar va vektor kattaliklar. 3
1.2 Vektorlarning tengligi. Birlik, kollinear va qarama-qarshi vektorlar 10
1.3 Vektor xossalari. 13
II-BOʻLIM. AMALIY QISM
2.1 Vektorlarni skalyar ko’paytmasi. 19
2.2 Vektorlarning geometrik va fizik ma’nolari. 21
2.3 Vektorlarning fizik masalalarda ishlatilishi 26
XULOSA 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 35
I-BOʻLIM. NAZARIY QISM
1.1. SKALYAR VA VEKTOR KATTALIKLAR. VEKTOR HODISASI.
Ma’lumki, fizikada duch keladigan fizik miqdorlarning ko’pi ikki toifaga tushadi. Ular vektor miqdorlari yoki skalalar miqdorlari. Skalalar miqdori nima ekanligini bilish uchun ba’zi misollarni sanab o’tish yaxshidir. Vaqt, tezlik, harorat va hajm – bu skalyar miqdorning ba’zi misollaridir.
Vaqt nima ekanligini aniqlaydigan birliklarni ko’rib chiqsangiz; soatlar, daqiqalar va soniyalar, ular shunchaki vaqtning ifodasidir. Ular vaqtning qaysi yo’nalishini belgilashga qodir emaslar. Ushbu komponent to’liq yo’qolgan. Boshqa tomondan, vektor miqdori bilan ishlaganda, uni yo’nalish nuqtai nazaridan ifoda etadigan qobiliyatga ega bo’lishingiz kerak.
Vektorli va skalyar miqdorlar yillar davomida olimlar orasida ko’plab munozaralarning mavzusi bo’lib kelgan. Ikki shaxs o’rtasida aniq tafovut paydo bo’lishi uchun ko’plab tadqiqotlar va hujjatlar talab qilindi. Hozirda vektor miqdoridan skalyar miqdor nima ekanligini aytish oson. Vektorlar bilan ishlash uchun siz uni yo’nalish nuqtai nazaridan ifodalashga qodir bo’lishingiz kerak.
Vektor miqdori va skalyar miqdor o’rtasidagi farq juda aniq. Texnologiyalarning rivojlanishi tufayli, axborot oqimi juda oson va istaganlar uchun ochiq bo’ldi. Agar biron-bir narsa haqida ma’lumot olish kerak bo’lsa, kalit so’zni kiritishingiz kerak va ma’lumotlar siz uchun ko’rsatiladi.
Vektor miqdori nima ekanligini aniqlaydigan ikkita element mavjud bo’lib, ularsiz nimani aniqlasa, shuni aniqlab bo’lmaydi. Xuddi shunday, skalyar miqdor bitta element tomonidan aniqlanadi. Agar u etishmayotgan bo’lsa, unda skalyar miqdor yo’q. Miqyos – bu skalyar miqdorni aniqlaydigan yagona narsa.
Demak, vektor miqdori va skalyar miqdor o’rtasidagi asosiy farq shundaki, vektor miqdori ham kattaligiga, ham yo’nalishiga ega, shu bilan birga skalyar miqdor faqat kattalik va yo’nalishga ega emas. Ba’zi bir qo’shimcha skalyar miqdorlar; energiya, massa va zichlik. Bular shuningdek, kattalikni tasvirlaydi, ammo ma’lum bir yo’nalishni aniqlay olmaydi.
Vektor miqdori va skalyar miqdor o’rtasidagi farq shundaki, vektor kattaligi ma’lum bir yo’nalishda siljishi kerak. Agar u shu yo’nalishda harakat qila olmasa, fan uni vektor miqdori bo’lish huquqidan mahrum qiladi. Xuddi shu nafasda, skalyar miqdor faqat skalyar miqdorga teng keladigan kattalikka ega. U ma’lum bir yo’nalishda harakatlana boshlagach, parametrlar o’zgaradi va u endi skalalar miqdori bo’lmaydi.
Vektor miqdori va skalyar miqdor o’rtasidagi farq shundaki, vektor miqdorida vektor uzunligi kattalikni tasvirlaydi. O’z navbatida, strelka kattalashayotgan tomonni ko’rsatadi.
Yo’nalishining ahamiyati bo’lmagan, faqat son qiymati bilan aniqlanadigan kattaliklar skalyar kattaliklar deb ataladi.
Hajm, vaqt, yo’l, massa, energiya kabi fizik kattaliklar skalyar kattaliklardir. Ular ustida amallar sonlar ustida amallar kabi bajariladi. Masalan, birinchi jismning massasi m1 = 8 kg, ikkinchi jismning massasi m2 = 4 kg bo’lsa, ularning birgalikdagi massasi: m1 + m2 = 8 kg + 4 kg = 12 kg
Son qiymatlari va yo’nalishlari bilan aniqlanadigan kattaliklar vektor kattaliklar deb ataladi. Odatda, vektor kattaliklar ustiga yo’nalish – strelka qo’yiladi.
Masalan, kuch – F→, tezlik – υ→, ko’chish – s→ ko’rinishda ifodalanadi.
Vektor kattaliklarni qo’shish va ayirish
υ1 + υ2 = υ3. Vektor kattaliklar ustida amallar oddiy sonlar ustida amallar kabi
bajarilmaydi.
Ikkita vektorni qo’shish uchun birinchi vektorning oxiriga ikkinchi vektorning boshi qo’yiladi va birinchi vektorning boshidan ikkinchi vektorning oxiriga yo’nalgan vektor o’tkaziladi. Shu vektor ikki vektorning yig’indisi bo’ladi.
Ixtiyoriy yo’nalishdagi a va b vektorlar berilgan bo’lsin. Ularning yig’indisi: a + b = c
Bir vektordan ikkinchi vektorni ayirish uchun ikkala vektorning boshlari bir nuqtaga qo’yiladi va ikkinchi vektor uchidan birinchi vektor uchiga yo’nalgan vektor o’tkaziladi. Shu vektor ikki vektorning ayirmasi bo’ladi.
|
| |
