Kalom ilmi. «Kalom» sо‘zi arab tilida gap, suhbat, til, sо‘zlashuv, nutq va bayon
ma’nolarini anglatadi. Istilohiy ma’noda esa, musulmon kishining e’tiqodi, aqidasi
va dunyoqarashini belgilab beradigan ta’limotga aytiladi. Boshqacha aytganda,
balog‘atga etgan kishining e’tiqodi, imon keltirishi, islom dinining talablari
shaklida tasdiqlashi shar’iy e’tiqodiy hukmlarga aytiladi. Islom ta’limoti bо‘yicha
barcha payg‘ambarlarning Allohga imon keltirishga da’vatlari eng asosiy vazifalari
deb qaralgan. Shunday bо‘lsa-da, ularning tutgan shariat yо‘llari turlicha
bо‘lganini alohida ta’kidlash kerak.
Bir qator olimlar «Tavhid» ilmida Allohning yagonaligini va Uning
sifatlarini о‘rganishga e’tibor beriladi. Bu ilm asosida Alloh taoloni yakkayu
yagona deb bilib, Uning sifatlarini sharhlab tushuntirishga kо‘proq ahamiyat
beriladi. Zero, musulmon kishi aqida borasida о‘ziga zarur bо‘lgan dastlabki
bilimga ega bо‘lishi kerak. Bu dastlabki ilm Alloh taoloning vahdoniyati, ya’ni
yakkayu yagonaligiga imon keltirish va uni о‘rganishdan iborat. Yana bu atama
«kalom ilmi» deb yuritiladi. Islom diniga oid manbalarda uni aqida ilmining eng
mashhur nomlaridan biri sifatida keltiriladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, kalom ilmining vazifasi: a)
diniy e’tiqodlarni qat’iy dalillar bilan isbotlash va ular haqidagi shubha hamda
gumonlarni rad qilish;
b) insonni aqidada oddiy taqlidchi bо‘lishdan har bir e’tiqodga hujjat keltira
olish darajasiga kо‘tarish;
v) islomning sof e’tiqodlarini adashgan zalolat ahlining shubha va
gumonlaridan himoya qilish.
Tasavvuf (sufizm ta’limoti) va tariqatlari
2
Ислом энциклопедия. Ҳуснитдинов З таҳрири остида. –Тошкент: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси
2004. –Б.137.
25
Tasavvuf islomdagi diniy falsafiy oqim bо‘lib, 8 asrlarda arab mamlakatlarida
paydo bо‘lgan. Tasavvufning asosiy moshiyati inson va uning xudoga
munosabatidir. Xudo vasliga etishishning 4- bosqichi bо‘lib, ular shariat, tariqat,
ma’rifat va shaqiqat bosqichlaridir. Sо‘fiy ana shu bosqichlarni bosib о‘tib
shaqiqatga ya’ni Xudo vasliga etishishni tar\ib qiladi. Tasavvufning nazariy va
amaliy tomonlari mavjud bо‘lib, Xudo vasliga botiniy yо‘l bilan, ishroq orqali
amalga oshiriladi. Bu ta’limotni qonun qoidalarini о‘sha davrda an’anaviy tus
olgan pir va murid orqali amalga oshiriladi. YA’ni ustoz shogirdiga bu yо‘lning
qonun qoidalarini о‘rgatadi.
Tasavvuf Sharq ma’naviyati tarixida muhim о‘rin egallab kelgan tadrijiy
taraqqiyotga ega bir ta’limot bо‘lib, islom olamida VIII asrning о‘rtalarida paydo
bо‘lgan. Dastlab u zohidlik harakati kо‘rinishida kurtak yoyadi. Gap shundaki,
hazrati Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin
musulmonlar jamoasi ichida bо‘linish yuz beradi, ayniqsa, xalifa Usmon
razyallohu anhu zamonlarida boylikka ruju qо‘yish, qimmatbaho tuhfalar bilan
qarindosh-urug‘lar, yaqin dо‘st-birodarlarni siylash rasm bо‘ladi. Ummaviya
xalifaligi davriga kelib esa, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin-kumushga
berilish, xazina tо‘plash avj oldi. YA’ni diniy mashg‘ulotlar, Xudo yо‘lidagi toat-
ibodat о‘rnini dunyoviy ishlar, dunyo moliga muhabbat egallay boshladi. Bu hol
diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlar, boyliklardan ustun qо‘ygan
e’tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bо‘ldi. Ular orasida hadis tо‘plovchi
muhaddislar, ilgaridan qashshoq bо‘lib, uy-joy, mol-mulkka e’tibor qilmagan
sahobalar ham bor edi. Bularning bir qismi dinni himoya qilib, ochiq kurashga
otlangan bо‘lsalar, ikkinchi qismi esa, qanoat va zuhdni («zuhd» sо‘zidan «zohid»
sо‘zi kelib chiqqan) asosiy maqsad qilib olib, saroy ahli va sarvatdorlar, boylar
axloqiga qarshi norozilik belgisi sifatida tarkidunyochilik g‘oyasini targ‘ib etib,
ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlashganlar, surunkali toat-ibodat bilan
shug‘ullanganlar
Tasavvuf, «islom aqidalari, qonun va qoidalarni qayta tashlil qilish
imkoniyatlarini vujudga keltirdi. О‘z navbatida, tasavvuf о‘rta asr musulmon
falsafasida xurfikrlilikning kо‘rinishi sifatida sham namoyon bо‘ldi».
2
Tasavvufni shakllantirish va rivojlantirishda о‘rta asr allomalari Ahmad
Yassaviy (vaf 11660, Najmiddin Kubro (1145-1221), Aziziddin Nasafiy (12 asr
boshlarida yashagan), Bahouddin Naqshband (1318-1389), Xoja Axrorlarning
(1404-1490) xizmatlari beqiyos bо‘ldi.
Tarixiy burilishlar mafkurasini belgilab bergan dinlar insoniyat
taraqqiyotining muayyan bosqichida ma’naviy-ruhiy zarurat, ehtiyoj sifatida
paydo bо‘lgan. Ayni paytda tasavvuf demokratiyaga izn bergani, inson qalbi va
ruhiyatini nishonga olgani, jaholatga va xudbinlikka qarshi, ahloqiy poklikni
tar\ib qilgani sababli mohiyatan ilm va ijod ahliga yaqin edi. Ikkinchidan,
2
Чориев А. Инсон фалсафаси. Инсон тўғрисидаги фалсафий фикрлар тараққиёти тарихидан. (Биринчи
китоб)-Т.: 1998, 65 б.
26
tasavvuf islom bag‘rida nish urib Qur’on va xadisdan oziqlangan xolda
aqidaparastlikka, mutaassibchilikka, tabaqachilikka qarshi halq noroziligini
ifodalab keldi. Tasavvuf dastlab zohidlik kо‘rinishida namoyon bо‘ldi.
Ma’lumki, xalifa Usmon davrida amaldorlarning mol-dunyo tо‘plashga xirs
qо‘yishi yanada avj olishi, islom diniga e’tiqod qо‘ygan kishilarning
noroziligiga sabab bо‘ldi. Islom axloqiga xos an’analardan chekinish boshlandi.
Bir guruh kishilar bunday ahloqsizliklarga qarshi norozilik sifatida
tarkidunyochilik qilib о‘z yurtlaridan chiqib keta boshladilar. Tarkidunyo qilgan
qalandar-darveshlar ijtimoiy hayotdan chetlashib, uzluksiz toat ibodat qilib,
dunyo lazzatlaridan voz kechdilar. Xudo vasliga etishni maqsad qilib, uni
tar\ibot tashviqot qila boshladilar.
Sо‘fiylarning yagona istagi xudo vasliga etishishdir. Shulardan Mashhur
sо‘fiy ayol Robiya Adviya (714-801) shunday deydi: «Yey Parvardigorim, ey
Yori aziz, agar jannating ta’masida toat qiladiga bо‘lsam, jannatingdan benasib
et. Agar dо‘zaxingdan qо‘rqib ibodat qiladigan bо‘lsam, meni dо‘zax о‘tida
kuydir-ming-ming roziman. Ammo sening jamolingni deb tunlarni bedor
о‘tkazar ekanman yolvoraman meni jamolingdan mahrum etma!».
1
Demak, sо‘fiylar Qur’oni Karim oyatlari ustida chuqur fikr yuritish,
kechalari ibodatlar bilan bedor о‘tkazish, kunduzlari rо‘za tutish, hayot
lazzatlaridan voz kechishi, gunohdan saqlanishi, о‘zini Alloh ihtiyoriga
topshirishi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, muqaddas matnlarga sо‘zma-sо‘z itoat
qilishdan farqli о‘raroq, insonga asosiy obyekt sifatida qaraydi. Shaxsiy
kechinmalariga e’tibor bilan qarab, diniy xaqiqatlarni chuqur xis qilish asosiy
xususiyatlaridan edi.
IX asr boshlariga kelib tasavvufning nazariy asoslari ishlab chiqildi,
sо‘fiylarning amaliy, ruhiy-psixologik mashqlari, о‘z-о‘zini tarbiyalash va
chiniqtirish tabdir-usullari shakllandi. TARIQAT, MA’RIFAT, HAQIQAT
degan tushunchalar yuzaga kelib, tasavvufning ushbu uch qismiga oid qarashlar
majmui tuzildi - tasavvuf alohida ilm sifatida qaror topdi. Sо‘fiylar dastlabki
paytlar tasavvufni nuqul siru asror, tushuntirib bо‘lmaydigan holatlar («iboraga
kelmaydigan ishoratlar») deb hisoblagan bо‘lsalar, bora-bora bu holatlar haqida
fikr-mulohazalar bayon qilina boshlandi, sо‘fiyni tarbiyalash vazifasi, pir-muridlik
qoidalari, odobini yaratish zarurati tug‘ildi. Natijada, tariqat va shariat orasidagi
munosabatlar, olam, odam va Xudo orasidagi aloqa-muomala mohiyati, tavhid -
vahdat masalalari munozalarga sabab bо‘ldi. Din arboblari bilan sо‘fiy shayxlari,
ayniqsa falsafiylashgan tasavvuf tarafdorlari jiddiy mafkuraviy tortishuvlargacha
bordilar. Tasavvuf butun Islom olamini zabt etib, barcha qadimiy shaharlarda
xonaqohlar qurildi, yо‘llarda rabotlar, aziz-avliyolarning mazorotida shayxlar
maskan tutib, kо‘plab shoigrdlarni tarbiyaga oldilar.
1
Жумабоев Й. Ғзбекистонда фалсафа ва ахлоқий фикрлар тараққиёти тарихидан. Т. «Ўқитувчи»-1997, 47 б.
27
Tasavvufning ilk davrida maqomot va tariqat asoslarini ishlab chiqish, sо‘fiylik
yо‘riqlarini belgilash va ilohiy haqiqatlarni el orasiga yoyishda Abuali al Horis
Muhosibiy (781–857), Zunnun Misriy (796–861), Abuyazid Bistomiy (vafoti 875),
Junayd Bag‘dodiy (vafoti 910), Hakim Termiziy (vafoti IX asr oxiri) va Mansur
Halloj (858–922)larning xizmati katta bо‘lgan. Keyinchalik Abusaid Abulxayr
(967–1049), Abdulloh Ansoriy (1006–1089), Ahmad Yassaviy (vafoti 1166)
Yahyo Suhravvardiy (1155–1191), Ibn Arabiy (1165–1240), Najmiddin Kubro
(1145–1221), Bahuoddin Naqshband (1318–1389) kabi shayxul mashoyixlar
tasavvuf ilmini yangi fikrlar, qarashlar bilan boyitdilar, yangi oqim, silsilalarini
vujudga keltirdilar. Tasavvuf haqida bir qancha risola va kitoblar yozildi, tasavvuf
g‘oyalarini qizg‘in targ‘ib etuvchi ulkan she’riyat vujudga keldi. Tasavvufga oid
nazariy kitob va qо‘llanmalardan Abunasr Sarroj (vafoti 988 yil)ning «Kitobal
luma’», Al Kalabodiy (vafoti 990 yil)ning «Kitobat ta’arruf», Abu Tolib Makkiy
(vafoti 998 yil)ning «Qutal qulub», Abdurahmon Sulamiy (vafoti 1021 yil)ning
«Risolatal malomatiya», Qushariy (vafoti 1072 yil)ning «Risola fit tasavvuf», Al
Hujviriy (vafoti 1076)ning «Kashfal mahjub», Abdulloh Ansoriyning «Manozil as
soirin», Farididdin Attor (1119–1222)ning «Tazkiratul avliyo» nomli asarlarini
kо‘rsatish mumkin. Bulardan tashqari, Rumiy, Hofiz Sheroziy, Mahmud
Shabistariy asarlariga yozilgan sharhlar ham sо‘fiyona ishora va tamsillarni
anglashda muhim rol о‘ynagan.
Tasavvufga oid ilmiy kitoblar va dasturlarda tariqat atamalari, maqomot
manzillarini tushuntirishga kо‘p e’tibor beriladi. «Tariqat» sо‘zining ma’nosi yо‘l
demak. YA’ni ilohiy ma’rifatni egallashga bel bog‘lagan kishining ruhiy-axloqiy
kamolot yо‘li. Tariqatni tasavvufning amaliy qismi deb ta’riflaydilar. Darhaqiqat
ham shunday, chunki pir-muridlik qoidalari, odobiga rioya etish, solik (ya’ni
tariqatga qadam qо‘ygan yо‘lovchi) bajarishi kerak bо‘lgan barcha yо‘riqlar, irodat
va ishorat usullari shu tariqat ichiga kiradi. Tariqat va uning maqomotlari,
ma’lumotlarga qaraganda, birinchi marta Zunnun Misriy tomonidan bayon etilgan
ekan. Abdulloh Ansoriy yozadikim, Zunnun Misriyni faqat «karomat bilan
sitoyish» qilish kifoya emas, chunki uning «ilgida maqom va hol suxra erdi»
(Navoiyning «Nasoyimul muhabbat» asaridan olindi). YA’ni maqom va hol ilmi
Zunnun qо‘lida о‘yinchoqday gap edi, deydi Ansoriy. Navoiy yozadi: «Ul
kishikim ishoratni iboratqa kelturdi va bu tariqdin sо‘z aytdi ul erdi».
Demak, Zunnun birinchilardan bо‘lib, sо‘fiyona holatlar, karomatlarni sо‘z
bilan ifodalagan. Zunnunning о‘zi hikoya qilib deydiki, uch safar qildim va uch ilm
keltirdim: avvalgi safarda bir ilm keltirdim, xos ham, avom ham qabul qildilar,
ikkinchi safarda yana bir ilm keltirdim, xos qabul qildi, ammo avom qabul qilmadi,
uchinchi safarda yana bir ilm hosil qildim, na xos qabul qildi va na avom (Tasavvuf
ahli xos deganda ilmi holdan xabardor sо‘fiylarni, avom deganda esa, tasavvufga
oshno bо‘lmagan kishilarni nazarda tutganlar). Zunnun aytgan birinchi ilm shariat
ilmidir, chunki shariat xosga ham avomga ham birday tegishli. Ikkinchi ilm – tariqat
yoxud muomalat va muhabbat ilmi, uchinchisi esa – haqiqat, ya’ni Iloh haqidagi
ilmdir.
28
Agar Zunnun tasavvufdan birinchi bо‘lib «sо‘z aytgan» bо‘lsa, Junayd
Bag‘dodiy «bu ilmga tartib berib, bast qilib (jamlab), kutub bitidi» («Nasoyimul
muhabbat»). Sо‘ngra Junaydning kichik zamondoshi Shayx Abubakr Shibliy bu
ilmni minbar ustiga olib chiqib, elga oshkor qildi. Birinchi bо‘lib muridlarga
rahnamolik qilgan ham yuqorida nomlari tilga olingan shayxlar bо‘lgan.
Murid-murod, ya’ni maqsadga intiluvchi odam; murod esa –Alloh taoloning
vasli. Muridning asosiy xislati niyozmandlik, ya’ni talabgor bо‘lish, murshidi
komilning etagini tutib, aytganlariga sо‘zsiz rioya qilishdir. Pirsiz solik manzilga
yetolmaydi. Chunki odam о‘zini nazorat qilishi qiyin, toki birov rahnamolik qilib,
yо‘l kо‘rsatmasa, mushkuli oson bо‘lmaydi (buni Alisher Navoiy «Lisonut tayr»
dostonida Hudhud va talabgor qushlar misolida yaxshi kо‘rsatib bergan). Hatto eng
yaxshi niyatlar ham agar rahnamo bо‘lmasa, samara bermay, qalbdagi zavqu shavq
notо‘g‘ri yо‘lda sarf bо‘lishi, muhabbat isyonga aylanishi hech gap emas.
Shuni e’tiborga olib, tariqatda pirga qо‘l berib, iroda-ixtiyorni unga
topshirganlar. Shu ma’noda tariqatni irodat ham deydilar. YA’ni irodani shayx
irodasiga muvofiqlash-tirish, shayx irodasini о‘z irodasi deb bilish.
Ikkinchi tarafdan, bu muridning irodasi, mardligi himmatini sinashni ham
bildiradi (murid, murod, iroda sо‘zlari о‘zakdosh), zero dunyodan kechib, Iloh
yо‘liga о‘zini bag‘ishlash ulug‘ mardliklir. Muridga rahbarlik qiluvchi pirning о‘zi
ajzu iztirob yо‘li – tariqat maqomlarini eson-omon bosib о‘tgan, qalbi Iloh
ma’rifatiga limolim orif inson bо‘lishi kerak. Pir hamma jihatdan muridga о‘rnak
bо‘lmog‘i darkor: ham bilimning chuqurligi, ham tariqat usullarini yaxshi bilishi,
ham kо‘ngilning pokligi, nafsini mahv etganligi va hokazolar bilan ajralib turishi,
salobati, sо‘zi va harakati bilan, suhbati va nazari bilan, tadbiri va himoyasi bilan
muridga ta’sir о‘tkazmog‘i lozim.
| 