31
Aynul yaqin – tо‘liq ilmiy ishonch, tajriba qilib kо‘rib ishonish. Men о‘zim
sinab kо‘rdim: olov haqiqatdan ham issiqdir va u kuydiradi.
Haqqul yaqin – haqiqiy ishonch, ya’ni: men о‘zim olovda yondim va olovning
yondirish kuchi, xususiyatiga batamom ishondim. Bu – Haqqa yetish ilmi.
Kо‘rinadiki, yuqorida Ibn Arabiy tasnif etgan ilm darajalari bilan hozir ta’rif
etganimiz uch bosqich orasida yaqinlik bor.
Alisher Navoiyning «Lisonut tayr» asarida «Parvonalar majmu’i sham’ haqiqati
sharhida» («Faqru fano vodiysining adosi» bobi) degan hikoyat bor. Unda
keltirilishicha, parvonalar bir kecha yig‘ilishib, sham’ga tolib bо‘ladilar; kelishib
olib, sham’ning mohiyatini anglamoqchi bо‘ladilar. Shunda ulardan biri sham’ga
yaqinlashadi, uning munavvar nurini kо‘rib, qaytib kelib boshqalarga hikoya
qilmoqchi bо‘ladi. Ammo parvonalar uning sо‘zidan hech narsa anglamaydilar,
chunki u sham’ nima ekanini tushuntirib bera olmaydi. Shu zaylda yana bir necha
parvona sham’ atrofini aylanib kelib, kо‘rganlarini sо‘zlaydi. Lekin «topmadi
mushkul kushod andin dog‘i», maqsad amalga oshmaydi.
G‘azzoliy nazarida oliy darajadagi mustahkam iymon sо‘fiy iymonidir,
shuning uchun fano yо‘lidagi beintiho ishqni islomning zaruriy ruknlaridan
hisoblamoq kerak. Imom G‘azzoliy о‘zining «Yehyo ul ulum vad din» (Diniy
ilmlarning qayta tirilishi) va «Kimyoi saodat» (Saodat kimyosi) nomli
kitoblarida tasavvufni islom ilmlarining tarkibiy qismi sifatida chuqur
о‘rgangan, tariqatni odam axloqini poklovchi va halok etuvchi xislatlardan
qutqaruvchi yо‘l deb kо‘tsatadi.
Uyg‘onish davrining etuk mutafakkiri Alisher Navoiy ham barkamol insonni
Xudo darajasiga kо‘taradi. Uning asarlarida insonning ruhiy ma’naviy kamolotga
etish jaroyoni har tomonlama tahlil qilinadi.
