Islom shakllanishidagi tarixiy sharoit. Johiliya davridagi kо‘pxudolik. Islom tarixida bu din kelmasidan avvalgi davr johiliya yoki johiliyat davri deb
yuritiladi. “Johiliya” sо‘zi adabiy arab tilida “bilmaslik”, ya’ni “yagona xudo-
Allohni tanimaslik” ma’nolarini beradi. Bu sо‘z islom olimlari tomonidan
islomdan avvalgi davrga nisbatan ishlatiladi. Ba’zi tadqiqotchilar johiliya davri
100-200 yil davom etgan degan fikrni bildiradilar. Ammo ushbu davrni aniqlash,
yozma adabiyotning ozligi sabab mushkul.
Mil.av. 8 asrdayoq har bir arab qabilasi о‘z sanamiga ega edi. Tez tez bо‘lib
turadigan qabilalararo urushlardan sо‘ng, odatda, mag‘lub qabila g‘olib sanamiga
sig‘ina boshlardi. Arabistonning turli erlarida muayyan sanamlarning qarorgohi
mavjud bо‘lib, ular ziyoratgohlar sifatida ma’lum edi. Ulardan biri Makkadagi
Ka’ba edi. Makka qadimgi Arabistonning diniy markaziga aylangach, u erdagi
Ka’baga sanamlar tо‘plandi. Makka fath etilgan 630 yili Ka’ba ichida 360 ta sanam
bо‘lgan. Sanamlar uchun bu raqam juda katta kо‘rinadi, ammo muayyan sanam bir
necha qabilada ehtirom qilingan bо‘lsa, u Ka’baga shuncha nusxada qо‘yilgan
bо‘lishi mumkin.
Islomgacha badaviy (kо‘chmanchi) arablarda urug‘ ruhi yoki oila dini etakchi
bо‘lgan. Badaviylar arab xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotining asoschilari
edilar. Shuning uchun janubiy arablarning lahja (dialekt)lari yо‘q bо‘lib ketdi,
ammo shim. Arablarning lahjalari saqlanib, u Qur’on tili sifatida xamon yashab
kelmoqda.
7
asr
boshigacha
kо‘chmanchilar yashaydigan sahrolarda
kо‘pxudochilik saqlangan bо‘lsa. О‘troq aholi yashaydigan joylar har tomonlama
tashqi ta’sirga uchragan edi. Makka shahrida bо‘ladigan katta bozorlarga savdo-
sotiq uchun na faqat kо‘p xudochilikka ishonuvchilar, shu bilan birga xristian va
yahudiy dinlaridagi yakkaxudoga sig‘inuvchilar ham kelishardi. Islomning vujudga
kelishi, arablar orasida vahdoniyatga asoslangan dinning qaror topishi, arab
qabilalarining yakkaxudo-Alloh g‘oyasi atrofida birlashishi Abdullohning о‘g‘li
Muhammad (s.a.v.) nomi bilan chambarchas bog‘liq. 6 asrning oxiri 7 asrning
boshlarida, ayniqsa. Hijoz arablari yakkaxudochilikka о‘tishga ma’lum ma’noda
tayyor edilar. Biroq, baribir bir qadriyatning qadrsizlanishi hali odamlar ongiga
1
(CD-ROM диск: Энциклопедия стран мира. Version 1.0. Copyright 2001. Studio Korax).
3
singmagan g‘oyani qadriyatga aylanib, ularning qalbida о‘rin olishi uchun hayotini
shunday ezgu ishga bag‘ishlagan jasoratli va tashkilotchi bir shaxs kerak edi.
