13
Hozirgi kunda Islom olamida 4 ta qadimiy Mushaf nusxalarining borligi
ma’lum.
Ulardan biri Madinada saqlanayotgan asl nusxa bо‘lib, islom
manbalarida u «Imom» nomi bilan tilga olingan. Ikkinchi nusxa Ka’bada,
uchunchi nusxa Qoxiradagi Misr milliy kutubxonasida saqlanmoqda. Tо‘rtinchisi
Toshkentda О‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyida saqlanib, 1989 yil boshlarida
О‘zbekiston musulmonlari diniy idorasiga topshirilgan.
Yendi Qur’onning ichki tuzilishi masalasiga e’tibor qilamiz. Qur’onda 114
ta sura, 6226 ta oyat borligi e’tirof etilgan. Ammo Qur’on matnlarini
taqsimlanishiga asosan oyatlar soni 6204, 6232, hatto 6666 gacha belgilangan va
uni kitob shakliga keltirishda muayyan usul qо‘llangan.
Suralar Qur’onda о‘z mazmuniy izchilligiga yoki о‘qilgan vaqtiga qarab
joylashtirilgan. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmiga ega bо‘lgan 2-
«Baqara» surasida 286 oyat bor, eng kichik suralar faqat 3 oyatdangina iborat.
Uzun suralar kitobining boshidan, qisqa suralar uning oxiridan о‘rin olishi,
tadqiqotlarda aniqlanishicha, qadimiy arablarning va umuman old Osiyodagi
somiy xalqlarning an’anasi bilan bog‘liq bо‘lgan.
Xilma-xil yozuvlar, rivoyatlar
yoki adabiy asarlar tо‘planib kitob qilganda, katta hajmdagi asarlar birinchi
о‘rinda, kichiklari keyin joylashtirilar ekan. Zayd Ibn Sobit ham Suhufni tо‘plab
dasxat qilishda ana shu an’anaga amal qilgan bо‘lishi mumkin.
Qur’oni Karim tuzilishi haqidagi gapni davom ettirsak, undagi har bir sura,
oyatlar yig‘indisidan iborat. «Oyat» sо‘zi faqat Qur’onning о‘ziga xos iborasi
bо‘lib, «mо‘jiza», «hikmat», «ilohiy», «alomat, belgi», ma’nolarini anglatadi.
Oyatlarning hajmi ham har xil: ayrim oyatlar bir necha tugal fikrni
bildiradigan katta bir jumladan (masalan, 2,255-Oyat-al-Kursiy) iborat bо‘lgan
holda, ayrim oyatlar faqat ikki sо‘zdan (gapning bir qismidan)gina iborat. Masalan:
1. Osmon yorilganida,
2. yulduzlar (har tomonga) sochilganida,
3. dengizlar qо‘shilib tо‘siqlar ochilganida,
4. qabrlar ag‘darilganida (qiyomat qoyim bо‘lganida),
5. (har bir) jon о‘zi (dunyoda) qilib о‘tgan va qoldirgan (barcha) narsalarni
(amallarni) bilur! (82:1-5).
Qur’on-muqaddas kitob, uning mazmunini Alloh sо‘zlaridan
iborat deb
hisoblash ham Qur’onning о‘zidagi kо‘rsatmalariga asoslangan: «U (Alloh)
bundan ilgari yuborilgan (kitoblar)ning tо‘g‘riligini tasdiqlab, senga haqiqat
kitobini yubordi», «Biz Nuhga, Yaqubga va uning avlodlariga, Isoga, Ayyubga,
Yunusga, Xorunga, Sulaymonga qanday vahy qilgan bо‘lsak hamda Dovudga
Zoburni qanday yuborgan bо‘lsak, senga ham о‘shanday vahy yubordik», «Sening
Qur’onni odamlarga parcha-parcha qilib о‘qib berishing uchun biz uni bо‘laklarga
bо‘lib senga yubordik».
Biz keltirgan va bundan boshqa kо‘p oyatlardan shunday xulosa kelib
chiqadiki, Qur’on о‘zidan ilgarigi diniy yozuvlarni inkor etmaydi,
balki ularni
tasdiqlash va о‘sha yozuvlardagi diniy yо‘llanmalarni oxiriga etkazish uchun
yuborilgan muqaddas kitob deyiladi. Islom ham о‘zidan ilgarigi diniy
14
e’tiqodlarning vorisi, Muhammad (s.a.v.) esa о‘zlaridan ilgari о‘tgan barcha
payg‘ambarlarning ishini yakunlovchi va oxirigi etgazuvchi rasul-yelchi deb
taniladilar.
Qur’oni karim islomda muqaddas kitob, barcha bilimlar manbai,
qonunlar
tо‘plami, mazmuni osmondan Xudo vahy qilgan deb e’tiqod qilinadi. Qur’ondagi
har bir suraning nomi bor, bu nom sura boshlanishida sarlavha qilib berilgan.
Olimlarning fikricha, suralarning nomlari dastlabki vaqtda bir necha sо‘zdan
tuzilgan jumlalardan iborat bо‘lgan, keyinchalik qisqara borib, о‘sha jumladan
bironta sо‘z saqlanib qolgan bо‘lishi mumkin. shuning uchun 2-sura Baqara
(Sigir), 16-sura Nahl (Asalarilar), 27-sura Naml (Chumolilar) deb nomlangan
bо‘lsa, bunga hech ham ajablanish kerak emas. О‘sha suralarda tegishli rivoyatlar
keltirilgan. Dastlabki shaklida «Ana shunday rivoyatlar haqida sura» tipidagi
uzunroq nom bо‘lgan va keyinchalik qisqargan bо‘lsa, о‘z-о‘zidan tushunarli
xoldir.
Qur’ondagi 29 ta suraning boshlanishida bir yoki bir necha alohida harflar
bor. Ilohiyot kitoblarida va tafsirlarida bu harflar «al-huruf al-muqatta» (alohida,
bir-biridan uzuq harflar) deb ataladi. Masalan, 3, 29, 30, 31, 32-suralarning
boshlanishida-«alif», «lom», «mim», 10, 11, 12, 13, 14, 15-suralar boshida «alif»,
«lom», «ro», 19-surada-«Kaf», «Ho» (hoy havvaz), «YO», «Ayn», «Sod» va
hokazo. Diniy adabiyotda asosan «bu
harflarning mazmuni sir, uni faqat
Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) о‘zlari bilganlar», ularga «Qur’onning siri» degan
fikr aytilgan. Faqat yirik mufassirlarning bu harflardan ba’zilarini Allohning
sifatlari deb ta’riflagan hollari uchraydi.
Qur’on matni sura va oyatlardan tashqari yana 30 ta «juz» (о‘zbekcha
«pora») larga bо‘lingan. Shuni aytish kerakki, pora sura va oyatlarga о‘xshab
Qur’onning ilk tuzilishi bilan bog‘liq emas, balki о‘qishda qulaylik tug‘dirish
uchun keyinchalik Qur’on matnini hajm jihatidan teng bо‘laklarga bо‘lishdan
iborat bо‘lgan. Shu sababli eng uzun 2-sura poradan kо‘proq bо‘lgani holda, oxirgi
qisqa suralardan 37 tasi bir porani tashkil etadi.
Qur’on yirik tarixiy va madaniy yodgorlik sifatida axloq, insof, vijdon,
halollik kabi sohalaridagi umumbashariy ahamiyatga molik yо‘l-yо‘riqlar,
qoidalari hozirda ham g‘oyat zarur ekanligini alohida ta’kidlash lozim.
