29
Shunday qilib, ilohshunolsik ilmi teosofiya bо‘lgan irfon yoki ma’rifat
(«ma’rifat» sо‘zi arabcha «arafa» – bilmoq sо‘zidan yasalgan) tariqatning hosilasi
va bevosita davomidir. Xо‘sh, ma’rifatning nishonasi nima, qanday kishi
ma’rifatga noil bо‘la oladi? Bu savollarga yuqorida
qisman javob berilganday
bо‘ldi. Ammo shunga qaramay, buni kengroq sharhlashga majburmiz, chunki
tasavvufda ma’rifat tushunchasi maxsus о‘rin egallaydi va uning о‘z ta’rifi,
haqiqatlari bor. Sо‘fiylar nazarida ma’rifat fikrdan oldin ketadigan va shubhaga
zarracha asos qoldirmaydigan ilmdir. Ma’rifat ilmi
botiniy ilm deb ham yuritilgan.
Chunki tasavvuf ahli dunyoviy va diniy ilmlarni birga qо‘shib, «zohiriy ilmlar»
deb ataganlar. Ularning uqtirishicha, zohiriy ilmlar bilan Xudoni bilish qiyin.
Biroq, boshqa bir nuqtai nazar ham bor: garchi zohiriy bilimlar Haq taolo asrorini
anglashga yaroqsiz bо‘lsa-da, lekin dunyoni bilish Ollohni bilishning birinchi
bosqichi, ya’ni Ollohni bilish dunyoni bilishdan boshlanishi kerak, chunki dunyo –
kasrat kо‘plik olami, Ollohning ijodi. Uning sifatlari,
qudratini namoyon etib
turadigan kо‘zgu. Tasavvuf nazariyotchilaridan biri Abdurazzoq Koshoniy Ibn
Arabiy qarashlariga suyanib, ma’rifatga bunday ta’rif bergan: «Ma’rifat muxtasar
ilmlarni tafsilotlar suratida tanimoqdir, ilohiy ma’rifat ilohiy zot va sifatlarni ahvol
va hodisalar tafsili va nuzul amrlar suratida tanish demak». Buning ma’nosi shuki,
Muxtasar mavjudlik va mutlaq foil (ish egasi) Ollohning о‘zi bо‘lib, Uning ilmi
kasrat olamida tafsillik topadi, muayyanlashadi. Bundan yana quyidagi fikr kelib
chiqadi: moddiy dunyodagi jamiki ilm, insonlarning tо‘plagan
hikmat-donishlari,
hali ochilmagan barcha siru asrorlar Ollohga tegishli, Olloh – hikmatlarning
jamuljami, bizning bilimlar esa – Uning tafsiri, sharhi. Demak, biz Rabbimizni
bilish uchun tafsirdan Buyuk aslga qarab borishimiz kerak.
Ilohiy ma’rifatni egallash martabalari esa quyidagicha:
1. Solik har bir narsani kо‘rganda, uni Mutlaq foilning asari deb bilsin, ya’ni
dunyo va boshqa olamlar о‘z-о‘zidan mavjud emas, balki ular abadiy va azaliy,
qodiru xoliq, ahadu samad Parvardigorning sun’idan yaralgan va Parvardigor
tufayli mavjud ekaniga biru bor ishonsin, iymon keltirsin.
2. Mutlaq foildan bо‘lgan har bir asarni kо‘rganda
tasavvuf va taxayyul bilan
Mutlaq foil sifatlaridan qaysi sifati zuhuri ekanligini anglab yetsin. Chunki
Parvardigorning behisob sifatlari bо‘lib, olam о‘zgarishlari, voqea-hodisalar,
narsalar xususiyati Uning muayyan sifatining natijasidir.
3. Haq murodi-maqsadini har bir sifat tajallisida (porlashida) anglab yetsin
(tanisin).
4. Solik ilohiy Ilm suratini о‘zining ma’rifati suratida tanisin va о‘zini ilmu
ma’rifat, balki vujuddan ham soqit etsin. Keyingi, tо‘rtinchi martaba tavhid va
fanoga ishoradirkim, bu haqda alohida tо‘xtalib о‘tamiz.
Demak, bundan ma’lum bо‘ladiki, garchi Ollohni kо‘rish mumkin bо‘lmasa-da,
(hatto hazrati Payg‘ambar sallollohu alayhi vasallam ham Me’roj kechasi
Parvardigor huzuriga yetishganda, Uni bevosita kо‘rganlari yо‘q, balki parda
orqasidan suhbatlashib, jamolidan bahramand bо‘lganlar), ilohiyot olami «g‘ayb
olami» deyilsa-da, shunga qaramay, Uni tanish sifatlari orqali Zotini anglash, idrok
30
etish mumkin. Hujjatul islom Muhammad G‘azzoliy deydiki, ruhni kо‘rib
bо‘lmaydi, lekin ruh bor, u – «hastii nestnamoy», ya’ni yо‘qday bо‘lib tuyuladigan
borliqdir. Masalan, tо‘zon qо‘zg‘olganda, tuproq о‘z-о‘zidan havoga kо‘tarildi deb
aytolmaymiz. Tuproqni shamol kо‘tarib, tо‘zonga
aylantiradi, lekin shamol va
havo kо‘zga kо‘rinmaydi. Shu kabi ruh ham kо‘zga kо‘rinmaydi, ammo jism
harakatlari ruhdandir, biz buni jismning xususiyati, harakati orqali bilib olamiz.
Tasavvuf ahli bilishning falsafiy yо‘llari – tasavvur, his, mantiqiy tafakkur va
hokazolarni ham eslab о‘tadilar. Biroq ularning fikricha, aqliy-hissiy bilish zohiriy
– dunyoviy bilimga kifoya qiladi, xolos. Ilohiyotni anglash uchun esa aql ojizdir.
Ilohiyot ilmi aqlga sig‘maydigan, aql о‘lchovlaridan baland turadigan ilmdir. Ibn
Arabiy aytadiki, Xudo haqida ham aql tili bilan gapirish mumkin, lekin aql kuchi
bilan Uni bilish mumkin emas. Aql isbotni talab qiladi, dalil – tajriba bilan ish
kо‘radi. Vaholanki,
Xudoning borligi, zotu sifatlarini dalil orqali isbotlash
mushkul. «Ma’rifat Haq tomonidan yuboriladi. Bu mening fikrim emas, balki
ilohiy ilhomdir», deb yozadi Ibn Arabiy. Olloh bilan xilvatda qolgan mard insonda
shunday xolat yuz beradiki, unda Ilmlardan ilhom paydo bо‘lib, Uning rahmati
bilan yuksaladi. Darveshdagi bu holat oddiy odamlar va isbot-dalil ahli uchun
qorong‘idir. Bu avliyolarga yuboriladigan
laduniy bilim. Boyazid Bistomiy kalom
ahliga qarab degan ekan: «Siz о‘z ilmlaringizni jonsiz narsalardan olasiz,
biz esa
abadiy tirik Zotdan olamiz». Boyazid jonsiz narsalar deb moddalar-ashyolarni
nazarda tutadi. Laduniy – rabboniy bilim Xо‘ja Xizrning bilimiga qiyos etgulik.
Xо‘ja Xizr hayot suvi – abadiy tiriklik suvini ichgach, u hamma voqeadan, hamma
ahvoldan, hamma kechinmalardan xabardor; narsalar hosiyati va qonuniyatini
oldindan biladi, Xudo unga о‘z bilimini tuhfa etgan.
Asli Ispaniyada tug‘ilib, musulmon olamini kezib chiqqan, о‘zining «Futuhoti
Makkiya», «Fususul hikam» asarlari bilan tasavvuf falsafasiga ulkan hissa
qо‘shgan Shayxi kabir Ibn Arabiy (1165–1240) inson bilimlarini uchga bо‘lgan:
birinchisi – aqliy-hissiy bilimlar, ikkinchisi – hol ilmi (holat, mahol ilmi ham deydi
u). Uchinchisi – sirru asror ilmi. Birinchi ilm zohiriy fanlar bilan shug‘ullanadigan
kishilar ilmi bо‘lsa, ikkinchi ilm hol martabasiga kо‘tarilgan sо‘fiylar ilmi
hisoblanadi, ya’ni vajd holatida kashf etilgan ilm. Uchinchi ilm – avliyolar ilmi.
Bu ilm muqaddas ruhlar orqali keladi, shu’la – nur kо‘rinishida qalbga kiradi.
Shu о‘rinda tasavvuf ahli tez-tez murojaat qiladigan bilishning uch xil bosqichi
