Qotishmalarning holat diagrammasi

qotishmalarning ichki tuzilishi, xossalari, uni qizdirganda va
sovitganda ro‘y beradigan hodisalar aralashmaning bir-biri bilan
qanday miqdorda aralashishiga bog‘liq. Odatda, metall (qotishma)
sovitilgan vaqtda kristallanadi, ya’ni suyuq holatdan qattiq holatga
o‘tadi. Bunday kristallanish
birlamchi kristallanish deb ataladi (6-
rasm).
1.
rasm. Kristallanish darajasi.
2.
Qotgan metallning sovishi nati- jasida qaytadan kristallanishi
ikkilamchi kristallanish deb aytiladi. Kris- tallanish jarayonini
yaxshiroq o‘rga- nish uchun uni grafik ko‘rinishda ko‘rib chiqamiz
(7-rasm).
G
► t
° с
kg
er
t
rafikdan ko‘rinib turibdiki, ha- rorat ma’lum darajaga yetganda
bir- muncha o‘zgarmay turadigan to‘xtash (bu to‘xtashlar
sovitganda ham mavjud bo‘ladi) bo‘lib, bunda ichki o‘z- garishlar
sodir bo‘ladi.
M
° с
etall qizdirilgan vaqtda berilgan issiqlikni o‘ziga yutadi,
sovitilganda esa undan issiqlik ajraladi, bu esa metallni qizdirganda
yoki sovitganda to‘xta- tishlarga sabab bo‘ladi.
M
7-rasm. Metallning sovish va erish grafigi.
etallning biror holatida yoki tu- zilishidagi o‘zgarishlarga mos

keladigan harorati
kritik nuqta deb aytiladi. Eri- gan metallning
kristallanishi uchun erish haroratidan pastroq bo‘lgan haro-
ratgacha sovitish kerak, chunki ana shu haroratda atomlar aniq bir
sxema bo‘- yicha guruhlanib, kristall hosil qiladi.
Metallning erish va sovish grafigi. Metallarning kristallanishi
pirometr deb ataluvchi asbob bilan aniqlanadi, ya’ni ma’lum vaqt
ichida suyuq metallning qotishi yoki metallning qattiq holatdan suyuq
holatga o‘tishi kuzatiladi. Ma’lum vaqt birligida yuz bergan
o‘zgarishlar yozib olinib, olingan material bo‘yicha sovish yoki
qotish egri chizig‘i harorat va vaqt koordinata o‘qlarida chiziladi.
Ma’lumki, qotishma ikki va undan ko‘p elementlarni bir- biri bilan
aralashtirib hosil qilinadigan birikmadir. Ko‘pchilik qotishmalar
eritish yo‘li bilan olinadi, lekin elektroliz, bug‘ holatiga
o‘tkazib va boshqa usullar bilan ham qotishma olish mumkin.
Aralashmalar ichida metallmas elementlar ham bo‘lishi mumkin, ammo
asosiy elementni metall tashkil etadi. Hamma metallar ham aralashib
qotishma hosil qilavermaydi. Misol uchun, temir bilan qo‘rg‘oshin
aralashmasidan qotishma hosil bo‘lmay, balki qatlamli birikma hosil
bo‘ladi.
Qotishmalarning holat diagrammasi erigan aralashmaning qotish
jarayonida tuzilish o‘zgarishini tavsiflab, berilgan qotishmaning
tuzilishi haqida yaqqol ma’lumot beradi. Holat diagrammasi bo‘yicha
berilgan qotishmaning tuzilishini va xossasini avvaldan bilish mumkin.
Bundan tashqari, holat diagrammasi qotishmalarni termik ishlashni
ilmiy jihatdan asoslab berish uchun xizmat qiladi.
Qo‘rg‘oshin va surma bir-birida yaxshi erib, juda ko‘p turdagi
qotishmalarni hosil qiladi.
Ma’lumki, qotishmaning holat diagrammasini chizish uchun erish va
kristallanish kritik haroratlari va nuqtalari zarur bo‘ladi. Ular
tajriba yo‘li bilan olinadi.
Holat diagrammasini chizish uchun 6 ta tavsifga ega qo‘rg‘oshin-
surma qotishmasini olish
a
t
Q№
Tarkibi
Qotishmaning
erish
harorati, °C
Qotishmaning
kris-
tallanish
harorati, °C
qo‘rg‘oshin surma
1
95
5
296
246
2
90
10
260
246
3
87
13
246
246

4
80
20
280
246
5
60
40
395
246
6
20
80
570
246
Qotishmaning holat diagrammasini qurishni qo‘rg‘oshin- surma holat
diagrammasini chizish misolida ko‘ramiz
Qotishmalarning holat diagrammasi. Har qanday qotishmaning holat
diagrammasini chizish uchun masshtabda go- rizontal bo‘yicha
qotishmaning % miqdori (chap tomoni toza qo‘rg‘oshin, o‘ng tomoni
toza surma) qo‘yiladi (8-rasm).
Vertikal bo‘yicha kritik nuqtalarni hamda surma va qo‘r-
g‘oshinning erish nuqtasini (327°C, 630°C) masshtabda belgilab
chiqamiz.
Pastdagi kritik nuqtalarni birlashtirib,
DE chizig‘ini va yuqoridagi
kritik nuqtalarni birlashtirib,
AB va BC egri chiziq- larini olamiz.
Ikkala egri chiziq
B nuqtada, ya’ni DE to‘g‘ri chizig‘ida
kesishadi. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, qotishmalarning qotish
boshlanishi nuqtalari har xil bo‘lib, qotish va kristallanish oxiri
bir nuqtada ekan. Aralashmalarning ichida faqat 13 % surma va 87 %
qo‘rg‘oshinli qotishma kristallanishining boshi va oxiri bir xil
bo‘lib, bir nuqtada (haroratda) qotar ekan.
2
17
— Materialshunoslik
Pb % 100 95 90 87 80 60 40 20 0
8-rasm. Qotishmalarning holat diagrammasi.
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki,
ABC chizig‘idan yuqorida hamma
qotishmalar suyuq holda bo‘ladi, bu chiziq
likvidus chizig‘i deb
aytiladi (lotin tilida —
suyuq degan ma’- noni bildiradi). DBE
chizig‘i
solidius chizig‘i deb aytiladi (solidius — lotin tilida
qattiq degan ma’noni bildiradi).

1.
Metall va metallmas moddalar orasidagi farq nimada?
2.
Qora metallarga qaysi metallar kiradi?
3.
Rangli metallarga qaysi metallar kiradi?
4.
Materialshunoslik va materiallarni tekshirish fani qanday izoh- lanadi?
5.
Texnikada ishlatiladigan asosiy metallar haqida nimalarni bilasiz?
6.
Metallarning xossalari qanday ta’riflanadi?
7.
Materialning qattiqligi deganda nima tushuniladi va uni aniqlash usullari
qanday?
8.
Metallarning ichki tuzilishini tushuntirib bering.
9.
Kristall panjaralarning qanday turlari bor?
10. Qotishma deb qanday moddaga aytiladi? Qotishmalarning qanday
turlari bor?
1.
BOB
TEMIR-UGLEROD QOTISHMALARI
Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida quyidagi bilim
va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz:

temir va uning xossalari;

temir — uglerod qotishmalari;

cho‘yanlar, ularning turlari va marka(rusum)lanishi;

po‘latlar va ularning xossalari;

po‘latlar tasnifi va markalanishi;

po‘latlarning mashinasozlikda qo‘llanilishi;


po‘lat va cho‘yanning ichki tuzilishini mikroskop yor- damida o‘rganish.
1.

Download 437,29 Kb.