Metallarning ichki tuzilishi

M arkazlashgan kub panjara
Yoqlari markazlashgan kub panjara
G eksagonal
panjara
1.
rasm. Metallar kristall panjaralarining turlari.

markazlashgan kub panjara;

yoqlari markazlashgan kub panjara;

geksagonal panjara.
1.
Markazlashgan kub panjara. Bunda kristall panjaraning o‘zida 9 ta atom
bo‘lib, 8 ta atom kub burchaklari uchlarida, 1 ta atom esa kubning markazida
joylashgan. Bunday panjara temir, natriy, xrom va boshqa metallarga xos.
2.
Yoqlari markazlashgan kub panjara. Element uyasida 14 ta atom joylashgan
bo‘lib, 8 ta atom kub uchlarida, 6 ta atom esa kub tomonlari markazlarida
joylashgan. Bunday kristall panjara aluminiy, qo‘rg‘oshin, oltin, nikel va
boshqa metallarga xosdir.
3.
Geksagonal panjara (olti yoqli prizma). Metall atomla- rining 12 tasi prizma
burchaklarining uchida, 3 tasi esa prizmaning o‘rta ko‘ndalang kesimida, 2 tasi
prizmaning yuqori va ostki yuza markazlarida joylashgan. Bunday metall
panjara magniy, rux, titan va boshqa metallarga xosdir.
Metallarning xossalari kristall panjara xiliga, atomlarining
diametriga hamda atomlar orasidagi masofaga qarab o‘zgaradi.
Kristall moddalarning atomlari fazoviy panjarada ma’lum tartibda
joylashgan bo‘lib, bu moddalar muayyan erish ha-

roratiga egadir. Kristall moddalarga barcha metallar va ularning
qotishmalari misol bo‘la oladi.
Kristall moddalarning fazoviy panjarasida atomlar bir tekis va
ma’lum tartibda joylashadi, bunda ularning xossalari har xil
bo‘ladi, chunki atomlar orasidagi masofa o‘zgaradi.
Elementlar atomlarining o‘lchamlari juda kichik, ularni o‘lchash
uchun angstrem birligi ishlatiladi.
1 A = 0,00000001 sm.
Kristall panjarani tashkil etgan atomlar markazlari orasidagi masofa
qiymati ham juda kichik bo‘ladi. Har bir metall o‘ziga xos kristall
panjaraga ega.
Atomlarning muayyan tartibda joylashishi natijasida hosil bo‘ladigan
geometrik jihatdan to‘g‘ri shakl
butun kristall yoki monokristall
deb yuritiladi.
Butun kristall uning o‘sishiga biror tashqi qarshilik ko‘r-
satilmagan taqdirdagina hosil bo‘ladi. Odatda, kristall soviyot- gan
suyuq metall ichida sodir bo‘la boshlaydi. Metall qotgan sari unda
o‘sayotgan boshqa kristallar shakllangan kristallarning to‘g‘ri
shaklini buzib yuboradi, natijada kristallar donlarga o‘xshab qoladi.
Demak, tashqi shakli noto‘g‘ri kristall
donlar deb ataladi. Donlar
ichida atomlar muayyan tartibda joy- lashganicha qoladi.
Kristall jismlar atomlarining turli tekisliklarda turlicha zich-
likda joylashishi
anizotropik xossa deb aytiladi.
Metallarning kristallanish jarayoni ikki bosqichda boradi, birinchisi
kristall markazlarining hosil bo‘lishi va ikkinchisi hosil bo‘lgan
markazlar atrofida kristallarning o‘sishi. Kristallarning hosil
bo‘lish jarayonini o‘rganish katta amaliy aha- miyatga ega, chunki
metallarning xossalari donlarning shakliga, joylashishiga va
kattaligiga bog‘liq. Demak, metallarning suyuq holatdan qotish
holatiga o‘tish jarayoni bu atomlarning to‘g‘ri tartibda
joylashishi (kristall panjara hosil bo‘lishi) dir.
Kristall jismlar ma’lum bir haroratda suyuq holatdan qat- tiq
holatga yoki, aksincha, qattiq holatdan suyuq holatga o‘tadi. Bu
harorat, mos ravishda,
erish nuqtasi yoki qotish nuqtasi deb aytiladi.
Suyuq metallning qattiq holatga o‘tish jarayoni
birlamchi
kristallanish deb ataladi.
Ba’zi bir metall va qotishmalarda kristallanish jarayoni tugagandan
keyin ham ularning tuzilishida o‘zgarishlar davom etadi. Bu jarayon
ikkilamchi kristallanish deb aytiladi.
Qattiq holatdagi metall tuzilishida yuz beradigan o‘z- garishlar
allotropik o‘zgarishlar deyiladi.
Ikkilamchi kristallanish jarayoni shundan iboratki, ma’lum haroratda
metallning kristall panjarasi o‘zgaradi. Bu o‘zgarish vaqtida
atomlar qayta guruhlanib, yangi kristall panjara hosil qiladi.

Ikkilamchi kristallanish vaqtida metall xossalarining o‘zgarishiga
sabab mana shundan iborat. Bunday o‘zgarishlarni metallarga termik
ishlov berish jarayonida kuzatish mumkin.
1.

Download 437,29 Kb.