Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

20 
Ochiq matn
Shifrlangan matn
Shaxsiy kalit
Ochiq kalit
Shifrlash 
algoritmi
Deshifrlash 
algoritmi
Ochiq matn
Jo’natuvchi
Qabul qiluvchi
Biriktirish 
jarayoni
Ajratish 
jarayoni
Stego-kalit
Stego-kalit
Xabar tashib 
yuruvchi 
kontent
Maxfiy xabar
Maxfiy xabar
Stego-tasvir
a) Kriptografik himoya
b) Steganografik himoya
7-rasm. Kriptografik va steganografik jarayonlar 
Kriptografiya
da jo’natuvchi faqat ochiq matn ko’rinishidagi xabar yuborishi 
mumkin. Bunda u xabarni ochiq tarmoq (masalan, Internet) orqali uzatishdan oldin 
shifrlangan matnga o’zgartiradi. Ushbu shifrlangan xabar qabul qiluvchiga 
kelganida yana oddiy matn ko’rinishiga qaytariladi. Umumiy holda ma’lumotni 
shifrlashdan asosiy maqsad
(simmetrik yoki ochiq kalitli kriptografik tizimlar 
asosida - farqi yo’q) – ma’lumotni maxfiyligini qolganlardan sir tutishdir.
2.1.4. Kriptografiyaning asosiy bo’limlari 
Kriptografiyani quyidagi bo’limlarga ajratish mumkin: 
1.
Simmetrik kalitli kriptografiya. 
Simmetrik kalitli kriptografiyaning 
umumiy ko’rinishi 2.1-rasmdagi kabi bo’lib, ma’lumotni shifrlash va deshifrlashda 
yagona kalitdan (simmetrik kalitdan) foydalaniladi. Shuning uchun ham simmetrik 
kalitli kriptotizimlarni – 
bir kalitli 
kriptotizimlar ham deb yuritiladi.
 
Demak, 
simmetrik kalitli shifrlash algoritmlaridan foydalanish uchun har ikkala tomonda bir 

21 
xil kalit mavjud bo’lishi zarur. Simmetrik kalit odatda bir tomonda hosil qilinadi va 
maxsus usullar asosida ikkinchi tomonga xavfsiz tarzda yetkaziladi. 
2.
Ochiq kalitli kriptografiya.
Ochiq kalitli kriptografiyada (yoki 
assimetrik kriptografiya deb ham ataladi) ma’lumotni shifrlash qabul qiluvchining 
ochiq kaliti
bilan amalga oshirilsa, uni deshifrlash qabul qiluvchining 
shaxsiy kaliti
bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ochiq kalitli kriptotizimlarni 
ikki kalitli 
kriptotizimlar deb ham yuritishadi. Ochiq kalitli kriptografiyaning umumiy 
ko’rinishi 2.3-rasm “a”da keltirilgan. Ochiq kalitli kriptografik algoritmlar asosida 
ma’lumot almashinish uchun dastlab, jo’natuvchi qabul qiluvchining ochiq kalitiga 
ega bo’lishi kerak. Qabul qiluvchining ochiq kalitidan faqat ma’lumotni shifrlash 
uchun foydalaniladi va u bilan shifrmatnni deshifrlashning imkoni mavjud emas. 
Xuddi shuningdek, shaxsiy kalit bilan ma’lumotni shifrlash imkoni ham mavjud 
emas. Shifrmatnni deshifrlash esa faqat shaxsiy kalit egasiga joiz. Demak, shaxsiy 
kalit egasi tomonidan xavfsiz saqlanishi va o’zidan boshqa hyech kimga ma’lum 
bo’lmasligi kerak. 
3.
Xesh funksiyalar.
Ma’lumotni xeshlash uning yaxlitligini kafolatlash 
maqsadida amalga oshirilib, agar ma’lumot uzatilishi davomida o’zgarishga uchrasa, 
uni aniqlash imkoni mavjud bo’ladi. Xesh-funksiyalarda odatda kiruvchi 
ma’lumotning uzunligi o’zgaruvchan, chiqishda esa o’zgarmas uzunlikdagi 
qiymatni qaytaradi. Zamonaviy xesh funksiyalarga MD5, SHA1, SHA256, O‘z DSt 
1106:2009 larni misol keltirish mumkin. Quyida 
“ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
”
xabarini turli xesh 
funksiyalardagi qiymatlari keltirilgan: 
−
𝑀𝑀𝑀𝑀
5(
ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
) = 5
𝑑𝑑
41402
𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎
4
𝑎𝑎
2
𝑎𝑎
76
𝑎𝑎
9719
𝑑𝑑
911017
𝑎𝑎
592
−
𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆
1(
ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
) =
𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎
4
𝑎𝑎
61
𝑑𝑑𝑑𝑑𝑎𝑎𝑎𝑎
5
𝑒𝑒
8
𝑎𝑎
2
𝑑𝑑𝑎𝑎𝑎𝑎𝑒𝑒𝑑𝑑𝑒𝑒
0
𝑎𝑎
3
𝑎𝑎
482
𝑎𝑎𝑑𝑑
9
𝑎𝑎𝑒𝑒𝑎𝑎
9434
𝑑𝑑
−
𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆
256(
ℎ𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
) =
2
𝑎𝑎𝑎𝑎
24
𝑑𝑑𝑎𝑎𝑎𝑎
5
𝑎𝑎𝑎𝑎
0
𝑎𝑎
30
𝑒𝑒
26
𝑒𝑒
83
𝑎𝑎
2
𝑎𝑎𝑎𝑎
5
𝑎𝑎
9
𝑒𝑒
29
𝑒𝑒
1
𝑎𝑎
161
𝑒𝑒
5
𝑎𝑎
1
𝑎𝑎𝑎𝑎
7425
𝑒𝑒
7304336
−
2938
𝑎𝑎
9824
Xesh funksiyalar quyidagi xususiyatlarga ega [13]: 
1.
Ixtiyoriy uzunlikdagi matnga qo’llash mumkin. 

22 
2.
Chiqishda tayinlangan uzunlikdagi qiymat shakllanadi. 
3.
Berilgan ixtiyoriy 
𝑥𝑥
 
bo’yicha 
ℎ
(
𝑥𝑥
) 
oson hisoblanadi. 
4.
Berilgan ixtiyoriy 
𝑆𝑆
 
bo’yicha 
ℎ
(
𝑥𝑥
) = N
tenglikdan 
𝑥𝑥
 
ni hisoblab topib 
bo’lmaydi (bir tomonlilik xossasi). 
5.
 
Olingan 
𝑥𝑥
 
va 
𝑦𝑦 ≠ 𝑥𝑥
 
matnlar uchun 
ℎ
(
𝑥𝑥
)
≠
ℎ
(
𝑦𝑦
)

bo’ladi (kolliziyaga 
bardoshlilik xossasi).
 
Xesh funksiya yordamida uzatilayotgan ma’lumot yaxlitligini tekshirishning 
sodda ko’rinishi 8-rasmda keltirilgan. Jo’natuvchi xabarning xesh qiymatini 
hisoblaydi va uni qabul qiluvchiga xabar bilan birgalikda yuboradi. Qabul qiluvchi 
dastlab xabarning xesh qiymatini hisoblaydi va qabul qilingan xesh qiymat bilan 
solishtiradi. Agar har ikkala xesh qiymat teng bo’lsa, u holda ma’lumotning 
yaxlitligi o’zgarmagan, aks holda o’zgargan deb topiladi. Odatda xesh funksiyalar 
kirishda ma’lumotdan tashqari xech qanday qiymatni talab etmagani bois, 
kalitsiz 
kriptografik funksiyalar 
deb ham ataladi (kalit talab qiluvchi ma’lumotni yaxlitligini 
ta’minlash usullari ham mavjud, ular bilan keyingi qismlarda tanishib chiqiladi).
Hello !
Hello !
Xesh qiymat
Hello !
Xesh qiymat
Xesh funksiya
Hello !
Xesh funksiya
Xesh qiymat
Xesh qiymat
Yaxlitlikni 
tekshirish
Haqiqiy 
xabar
Jo’natilgan 
xabar
Qabul 
qilingan 
xabar
8-rasm. Xesh funksiya asosida ma’lumot yaxlitligini tekshirish 
Simmetrik va ochiq kalitli kriptotizimlardan ma’lumotlarning maxfiyligini 
ta’minlashda, xesh funksiyalardan esa ma’lumotlarni yaxlitligini tekshirishda 
foydalaniladi. 

Download