Surxondaryo viloyat fermer xo‘jaligining yalpi mahsulot ko‘rsatkichlari tahlili.
(Mln. so‘m)
sarflangan kishi-kuni, kishi-soatiga yetishtirilgan yalpi mahsulot va yalpi daromad miqdori bilan ifodalanadi.
12.2.1-jadval
Surxondaryo viloyat fermer xo‘jaligining yalpi mahsulot ko‘rsatkichlari tahlili. (Mln. so‘m)
Ko‘rsatkichlar
|
Yillar
|
2004-yil 2000- yilga
nisbatan, %
|
2000
|
2001
|
2002
|
2003
|
2004
|
Olingan yalpi 10678,3
|
16766,6
|
22570,2
|
32671,4
|
51338,1
|
480,1
|
daromad
Shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
a) paxtadan
|
7847,9
|
11734,7
|
14918,3
|
22831,2
|
36547,7
|
466,0
|
b) g‘alladan
|
2830,4
|
5032,2
|
7651,9
|
9840,5
|
14790,4
|
522,6
|
Jami sarf-xarajat
|
9605,5
|
15033,6
|
18003,8
|
25972,4
|
36324,0
|
378,2
|
Shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
|
a) paxtadan
|
7452,8
|
11163,5
|
12183,2
|
18150,6
|
25464,0
|
341,7
|
b) g‘alladan
|
2152,7
|
3870,1
|
5460,7
|
7821,8
|
10860,0
|
504,5
|
Jami olingan foyda
|
1072,8
|
1733,0
|
4566,4
|
6699,0
|
15014,1
|
1399,5
|
Shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
|
a) paxtadan
|
395,1
|
571,2
|
2735,1
|
4680,6
|
11083,7
|
2805,3
|
b) g‘alladan
|
677,7
|
1162,1
|
2191,2
|
2018,7
|
3930,4
|
580,0
|
Rentabellik darajasi
|
11,2
|
11,5
|
25,4
|
25,8
|
41,3
|
30,1 punkt
|
Shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
|
a) paxtadan
|
5,3
|
5,1
|
22,4
|
25,8
|
43,5
|
38,2
|
b) g‘alladan
|
31,5
|
30,0
|
40,1
|
25,8
|
36,2
|
4,7
|
Mahsulot tannarxi. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishga va fermer xo‘jaligi faoliyatiga iqtisodiy baho berishda juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, bir yilda yetishtirilgan mahsulotga qancha joriy xarajatlar qilinganligini ifoda etadi. Erkin raqobat amal qilgan bozor iqtisodi sharoitida har bir korxona mahsu- lotining narxi bozor bahosiga katta ta’sir etolmaydi. Ammo yetishtirilayotgan mahsulotga qilinayotgan xarajatlar darajasi, ya’ni mahsulot tannarxi korxona faoliyatiga bevosita bog‘liq. Shuning uchun korxona xarajatlarini kamaytira- digan texnologiyalarni qo‘llash, ekinlar hosildorligining, chorva mahsuldor-
ligining o‘sishini ta’minlash, mahsulot birligiga xarajatlarni kamaytirishga, tannarx pasayishiga va natijada yalpi daromad hamda foyda oshishiga olib keladi.
Fermer xo‘jaligida ishlab chiqarishning samaradorligini tahlil etishda ishlab chiqarishning asosiy resurslari (omillari) bo‘lgan asosiy va aylanma fondlardan samarali foydalanishni ifoda etuvchi ko‘rsatkichlardan ham foydalanish mumkin. 1 ga qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerga yetishtirilgan yalpi mahsulot va yalpi daromad, 1 so‘mlik asosiy va aylanma fondlarga yetishtirilgan yalpi mahsulot (fond qaytimi) yoki 1 so‘mlik yalpi mahsulotga to‘g‘ri keladigan fondlar (fond sig‘imi) aylanma fondlarning aylanish koeffitsiyenti va hokazolar.
Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni amaliyotda, Surxondaryo viloyati fermer xo‘jaliklarida mahsulot yetishtirish samaradorligini tahlil qilishdan ko‘rib chiqamiz.
Jadval ma’lumotlaridan ma’lumki, 2000-yilda viloyat bo‘yicha fermer xo‘jaliklarining yalpi mahsuloti 10678,3 mln.so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2004-yilga kelib bu ko‘rsatkich 51338,1 mln.so‘m yoki 480,1 foizga oshdi. Mahsulot ortishi bilan bir paytda sarf xarajatlar kamayib sof foyda 139,9 foizga, paxtachilikda 280,6, g‘allachilikda esa 580 foizga oshdi. Natija xo‘jalikning rentabellik darajasini oshganligini ko‘rsatdi.
Tahlillardan ma’lumki, fermer xo‘jaliklari har bir imkoniyatdan tejamli va oqilona foydalanganligi sababli yuqori samaraga erishgan. Turli mulkchilik munosabatlari asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan shirkat va fermer xo‘jaliklarining iqtisodiy ko‘rsatkichlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
2004-yilda viloyat bo‘yicha paxta hosildorligi 27,7 s/ga bo‘lgan bo‘lsa, shirkat xo‘jaliklarida 26,5 s/ga, fermer xo‘jaliklarida 28,4 s/ga tashkil etib, ilg‘or fermer xo‘jaliklaridan Denov tumanidagi Bahriddin fermer xo‘jaligi 45,1 s/ga, Lochin-40,2 s/ga, tuproq sharoiti og‘ir, suv bilan kam ta’minlangan Qiziriq tumanidagi Qoraqasmoq fermer xo‘jaligi 38,4 s/ga hosil olgan. Demak, ilg‘or xo‘jaliklar viloyat o‘rtachasidan 1,5-2 baravarga gektaridan yuqori hosil olishga erishdi. Bir sentner paxta xomashyosidan olingan daromad viloyat bo‘yicha 21500 so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, fermer xo‘jaliklari bo‘yicha 23740 so‘mni, ilg‘or Bahriddin fermer xo‘jaligi 25790 so‘mni tashkil etdi. Bu esa viloyat o‘rtachasiga nisbatan 3,6 ming so‘m ko‘pdir. Rentabellik ko‘rsatkichlari viloyat paxtachiligida 15,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, fermer xo‘jaliklarida 43,5 foizni, Bahriddin fermer xo‘jaligida 95,6 foizni tashkil etdi. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, har bir qilingan sarf-xarajat uchun 15,8-95,6 ming so‘m foyda olindi.
12.2.2-jadval.
2004-yilda Surxondaryo viloyat qishloq xo‘jalik subyektlarida mahsulot yetishtirish samaradorligi
Ko’rsatkichlar
|
Viloyat bo’yicha o’rtacha
|
Shu jumladan
|
Shirkat xo‘jaliklari
|
Fermer xo‘jaliklari
|
Ilg‘or fermerlar
|
Bahrid-
din
|
Lochin
|
Qoraqas-
moq
|
Hosildorlik s/ga
|
Paxtachilik
|
27,7
|
26,5
|
28,4
|
45,1
|
40,2
|
38,4
|
G‘allachilik
|
38,0
|
36,3
|
41,1
|
91,0
|
89,7
|
63,0
|
Mahsulot tannarxi, 1 s so‘mda
|
Paxta xom- ashyosi
Don
Paxta xom- ashyosi
18560
|
19750
|
16450
|
13320
|
13480
|
14080
|
7200
|
8100
|
6410
|
5130
|
5148
|
5490
|
21500 20300 23740 25790 2556 24006
Don 8370 7870 8730 9830 9728 91310
K2940
|
K550
|
K7200
|
K12470 K11770
|
K9926
|
-170
|
-397
|
K2320
|
K4700 K4580
|
K3641
|
1 k.ni sotish- dan olingan foyda (K) Ko‘rilgan zarar (-)
|
Rentabe
|
llik (K) yok
|
i zarar (-) darajasi (%
|
)
|
|
Paxtachilik
|
K15,8
|
K2,8
|
K43,5
|
K95,6
|
K87,3
|
70,5
|
G‘allachilik
|
-2,3
|
-4,9
|
K36,2
|
91,6
|
89,0
|
66,3
|
Shunday qilib, viloyatda faoliyat ko‘rsatayotgan qishloq xo‘jalik subyektlaridan eng yuqori samaraga erishgan xo‘jalik shakli fermer xo‘jaligi ekanligi amaliyotda o‘z tasdig‘ini ko‘rsatdi.
Foyda va rentabellik
Foyda va foydalilik – barcha korxonalar kabi fermer xo‘jaligi korxonalari faoliyatining eng asosiy va yakuniy ko‘rsatkichidir.
Hozir amalda qo‘llanilayotgan Nizomga ko‘ra, xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati moliyaviy natijalarini shakllantirishda foydaning quyidagi ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi:
Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda. Bu mahsulotlarni (ishlar, xizmatlar) sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi.
YAF=SST-It;
Bunda: YAF – yalpi foyda;
SST – Sotishdan olingan sof tushum;
It – Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda. Bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut va plus qo‘shimcha asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi.
AFF=YAF-DX+BD-BZ
Bunda: AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda; DX – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; BZ – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
|
