Reinvestitsiyalar investor tomonidan kiritilgan investitsiyalarni boshqa davlatga yoki hududga berib yuborishdir.
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi va uni fermer xo‘jaliklariga jalb etish yo‘llari
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 24-dekabrda qabul qilingan «Investitsiya faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunida fermer xo‘jaligiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish yo‘llari ko‘rsatilgan.
Xalqaro moliya korporatsiyasi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banklari, Osiyo «Krossroud» kredit kompaniyasi, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, O‘zbekiston xususiylashtirish va investitsiyalar bo‘yicha xalqaro «O‘zprivatbanki» ABN AMRO bank, «Asaka» banki, Aksiyadorlik-tijorat «Paxta-Bank», Aksiyadorlik-tijorat «O‘ztadbirkorbank» kabi qator moliya institutlari fermer xo‘jaliklari loyihalarini moliyalash uchun qat’iy valutadan kreditlar berishadi.
Xalqaro moliya korporatsiyasi kreditlarni faqat milliy kompaniyalarga beradi va hozirgi paytda qo‘shma korxonalarni tashkil etishga ko‘proq e’tibor qaratadi.
Shuningdek, xalqaro moliya korporatsiyasi maslahat berishda va boshqa moliyalash manbalarini jalb etishda ishtirok etadi. Uning O‘zbekistondagi strategiyasining muhim qismi xususiy sektor, tarkibiy yangilanishlar va xususiylashtirish yo‘nalishidagi aniq loyihalarni moliyalashtirishdan iborat.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki hamda Osiyo taraqqiyot banki tomonidan ochilgan kredit yo‘nalishlari, asosan, Milliy bank va «Asaka» banki orqali amalga oshiriladi. Yaqin kunlarda ishlab chiqarishda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankining kredit yo‘nalishlari aksiyadorlik tijorat «Paxta-bank» orqali ochilishi kutilmoqda.
Kichik va o‘rta biznes mezonlariga muvofiq keladigan xususiy , kichik, qo‘shma, dehqon fermer xo‘jaliklari va aksiyadorlik jamiyatlari Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki hamda Osiyo taraqqiyot banki kreditlarining oluvchilariga aylandilar.
Kredit yo‘nalishlarining resurslaridan xorijiy uskunalar va texnologiya- larini xarid qilishni moliyalashtirish, qishloq xo‘jalik mahsulotlari va mahalliy xomashyo resurslarini qayta ishlash, ishlab chiqilgan namunaviy yoki alohida loyihalar asosida eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar va xalq iste’moli molllari ishlab chiqarishni ko‘zda tutadigan investitsiya loyihalarini ta’minlash bilan bog‘liq dastlabki ishchi kapitalini shakllantirish uchun foydalaniladi.
Zamonaviy investitsiya siyosatining muhim tamoyillari har turli kapitalni bir martalik imtiyozlar bilan jalb etishdan emas, barqaror va o‘zaro manfaatli investitsiya tartibi hamda real kafolatlar berishdan iborat.
Hozirgi bosqichda xalqaro xorijiy kapital harakatining shakllari turli- tuman bo‘lgani holda bevosita xorijiy investitsiyalar ustuvor rol o‘ynaydi, binobarin, ular amalga oshiriladigan mexanizm va kanallar doimiy takomillashish hamda rivojlanish jarayonida bo‘lib jahon iqtisodiyotidagi tarkibiy yangilanishlar bilan birgalikda zamonaviylashtiradi.
Zamonaviy jahon xo‘jaligi mintaqaviy va xalqaro miqiyosda milliy iqtiso- diyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va faoliyat ko‘rsatishning yetarli darajada aniq qoidalariga ega. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, ularga oqilona rioya etilishi xorijiy investitsiyalardan samarali foydalanishni ta’minlaydi va musobaqa tarzidagi raqobat tartibi muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishining garovi sanaladi.
Fermer xo‘jaliklarida investitsiyadan foydalanishning samaradorlik ko‘rsatkichlari
Fermer xo‘jaliklari mahsulot yetishtirish va xizmat ko‘rsatishni tashkil qilish uchun sarmoya sarf etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, har bir investor sarmoyasini sarflashdan oldin sarmoya sarflanadigan tadbir qanday natija berishini, uning iqtisodiy samarasi qanday bo‘lishini bilishni talab etadi. Fermer xo‘jaligi ham sarflanadigan yoki yo‘naltiradigan kapital sarflarni, uzoq muddatga foydalaniladigan vositalarni tashkil etishga qaratilgan mablag‘lar samarasini loyihalashtirish jarayonini ko‘zda tutadi.
Fermer xo‘jaligi biron tadbirni amalga oshirish uchun tashqaridan mablag‘ jalb qiladigan bo‘lsa, tadbirni ifoda etuvchi loyihada ko‘zda tutilgan sarf- xarajatlari, iqtisodiy samaradorligi aniq hisoblangan bo‘lishi kerak. Bu loyihaning texnik-iqtisodiy jihatdan asoslanganligini (TEO) ifodalovchi hujjatda aks ettiriladi. Bu masalani hal qilishda kapital sarflar va investitsiyaning iqtisodiy samaradorligini aniqlash usulidan foydalaniladi.
Uzoq muddatga qilinadigan investitsiyaning absolut yoki mutlaq samaradorligi qiyosiy yoki nisbiy aniqlanadi.
Mutlaq samaradorlik fermer xo‘jaligi sarf qilgan sarmoya natijasida qo‘shimcha natija, ya’ni sarf qilgan sarmoyaning bir-birligiga olgan qo‘shimcha yalpi daromad va foyda bilan ifodalanadi. Fermer xo‘jaligi bo‘yicha bu quyidagi formula bilan aniqlanadi:
SSa
YaDekiF
S ;
Bunda: SSa – mutlaq samaradorlik;
YaDeKiF
– qo‘shimcha olingan foyda;
S – sarmoya (investitsiya) ning o‘sgan qismi.
Masalan, fermer xo‘jaligi bozor iqtisodi talablari darajasida bo‘lishini ta’minlash uchun kompleks tadbirlarni amalga oshirish xo‘jalik foydasini har yili 8 mln. so‘mga oshirish imkoniyatini beradi. Bunda sarf-xarajatlarning samaradorlik koeffitsiyenti – 0,27 ni tashkil etadi.
Sa 8m ln 0,27 ;
30m ln
Investitsiya ayrim vositalar va yo‘nalishlar bo‘yicha sarflanganda mutlaq samaradorlikni aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi:
Sa
T0 T1 M
S ;
Bunda: T0 – sarmoya qilingunga qadar bo‘lgan davrdagi mahsulot birligi; T1 – sarmoya qilingandan keyingi tannarx;
M – sarmoya qilishi natijasida olingan mahsulot yoki ish hajmi.
Masalan, fermer xo‘jaligi sigirlaridan sut sog‘ib olishni mexanizatsiyalash uchun sog‘ish agregatlarini sotib olib o‘rnatdi. Bu tadbirlarga 15 mln. so‘m sarf-xarajat qildi. Natijada 100 bosh sigirning har biri 3000 kg (30 sentner) sut beradigan, qo‘lda sog‘iladigan sigir mashinalar yordamida sog‘iladigan bo‘ldi. Sigirlar qo‘lda sog‘ilganda 1 sentner sut tannarxi – 1300 so‘m bo‘lgan bo‘lsa, ularni mashinada sog‘ish natijasida 1 sentner sut-tannarxi 1200 so‘mni tashkil etdi. Shu tariqa har bir sentner sutni sog‘ib olishdan – 100 so‘m tejashga erishildi. Ma’lumotlarni yuqoridagi formulaga qo‘yish orqali bu tadbirga qilingan sarflari – investitsiyaning iqtisodiy samaradorligini aniqlaymiz:
Bu tadbirga qilingan sarf-xarajat mutlaq samaradorlik koeffitsiyenti – 0,2 ga teng bo‘ldi. Sarmoya sarflarining me’yoriy samaradorlik koeffitsiyenti – 0,14 so‘mga teng. Endi sarf-xarajatlarning samaradorligini yanada to‘liqroq tushunish uchun ularni qoplash muddatini bilish kerak, ya’ni bu sarflar o‘z qiymatini olingan qo‘shimcha daromadlar bilan necha yilda qoplaydi? Sarf- xarajatlarni qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi:
Korxona bo‘yicha:
MM
Ayrim yo‘nalishlar:
S
F
30000000 3,7 yil ;
8000000
M S
T0 T1 3000
15 m ln
3m ln
5 yil ;
Sarmoya turi bo‘yicha me’yori:
;
QM t 1,0 7,14 yil
0,14
Har ikkala tadbirda ham qoplash muddati me’yoriy muddatdan kam bo‘lganligi sarf-xarajatning iqtisodiy samarali ekanligini ko‘rsatadi.
Qiyosiy yoki nisbiy samaradorlik.
Bu usuldan biror bir tadbirni bir necha yo‘nalishda amalga oshirish mumkin bo‘lgan taqdirda foydalaniladi. Bu usulda iqtisodiy baho berishning asosiy mezoni eng kam xarajat qilish hisoblanib, quyidagi formula bilan ifodalanadi:
|
