AVTOMOBIL OLDINGI VA ORQA 0 ‘QLARINING

Д А /.
O .M ,
7 .2 -r a sm . A v to m o b il o ld in g i v a o r q a o ‘q in in g y o n
to m o n g a s u r ilis h i.
turg‘unligini yo‘qotadi. Demak, avtomobil orqa o ‘qining yonga 
surilishi oldingi o ‘qnikiga nisbatan xavfliroqdir. Shunday ekan, 
avtomobilning surilishini kamaytirish usullarini izlash zamr.
Avtomobil orqa g‘ildiraklarining yonaki surilishini quyidagi 
usullarda kamaytirish mumkin. Boshqariluvchi g‘ildiraklarni 
surilish to m o n ig a burish kerak (7 .3 -ra s m ). Agar surilish 
boshlanganda oldingi g‘ildiraklar neytral holatda va burilish 
markazi 0 nuqtada bo ‘lsa, oldingi g‘ildiraklar burilgandan so‘ng 
markaz Oi nuqtaga ko‘chadi.
Natijada burilish radiusi ortadi va m arkazdan qochirma 
kuch kamayadi.
Oldingi g‘ildiraklar u a, Dp tezliklari o ‘zaro parallel bo‘l- 
guncha burilsa, avtomobilning burilishi t o ‘xtaydi va u ua (up) 
vektori yo‘nalishida ilgarilama harakatlanadi. GMldiraklar yana ham 
ko‘proq burchakka burilsa, 0 nuqta avtomobilning teskari tomoniga 
o ‘tadi, markazdan qochirma kuch esa surilish yo‘nalishiga qarama- 
qarshi bo ‘lib, uni to ‘xtatadi. Bu usulning kamchiligi shundaki, u 
gMldiraklami burishda hosil boMadigan ko‘ndalang kuch va inersiya 
momenti ta ’sirini hisobga olmaydi.
Surilishni yo‘qotishning ikkinchi usuli shundan iboratki, 
avtomobilga tormozlovchi yoki tortuvchi kuch ta ’sir etayot-
268

Mi
7 .3 -r a sm . O r q a o ‘q n in g y o n g a s u r ilis h in i 
k a m a y tir is h u s u li.
ganda surilish sodir bo‘lsa, oyoqni tegishli pedaldan olib X  
kuchini yo‘qotish zarur.
U m u m a n , harakat xavfsizligini buzmaslik uchun burilish 
vaqtida va sirpanchiq yo‘llarda avtomobilning harakat tezligini 
kamaytirish kerak.
7.5. EKSPLUATATSIYADA UCHRAYDIGAN
O M ILL A R N IN G A V TO M O B IL T U R G ‘UNLIGIGA
TA’S IR I
M a ’lu m k i, a v to m o b iln in g t u r g ‘u n lig i u n in g h a ra k a t 
xavfsizligi bilan bog‘liq. A vtom obilni ekspluatatsiya qilish 
tugaguncha harakat xavfsizligini saqlash zarur. Avtomobilning 
turg‘unligiga shinaning texnik holati ko‘proq ta’sir etadi. Shina 
protektorining yeyilishi g ‘ildiraklarning yer bilan ilashishini
269

7.4-rasm . T o rm o z n o to ‘g ‘ri so z la n g a n lig in in g av to m o b il 
t u r g ‘u n lig ig a t a ’s iri.
kamaytiradi, bu esa uning yonga sirpanishini oshiradi. Shu 
sababli, sh in an in g p ro tektori y o ‘l q o ‘yilganidan o rtiq ch a
yeyilganda avtomobillarni yo ‘lga chiqarish man etiladi.
Tormozning n oto‘g‘ri sozlanishi o ‘ng va chap g‘ildiraklarda 
har xil tormozlash momenti hosil qiladi, bu burovchi m om ent 
a v to m o b iln in g tu r g ’unligini y o ‘qo tishi m u m k in . A yniqsa 
oldingi g ‘ildiraklardagi torm ozlash kuchlarining notekisligi 
orqa g ‘ildiraklardagidan xavfli bo ‘ladi.
Agar avtomobilning orqa o ‘ng g‘ildiragi tormozlangan bo ‘lsa 
(7 .4 -rasm ), avtom obil t o ‘g ‘ri chiziqli harakatid an o ‘ngga 
og‘adi. Bu holda inersiya kuchi Р)Л va o ‘ng g‘ildirakkacha 
bo‘lgan S  masofa ham da avtomobil yo ‘nalishini o ‘zgartiruvchi 
m om ent kamayadi. Agar oldingi o ‘ng g‘ildirak tormozlansa, 
avtomobil o ‘z yo‘nalishidan o ‘ngga og‘adi.
Bunda S  yelka va burovchi m o m en t ko‘payib avtomobil 
turg‘unligini batamom yo ‘qotadi. Bunday hoi avtomobilning 
bir tomondagi g‘ildiraklari sirpanchiq yerda, boshqa to m o n ­
dagi g ‘ildiraklari esa ilashish koeffitsiyenti katta boMgan yerda 
harakatlanganida torm ozlansa ham sodir boMishi mumkin. 
A vtom ob ilning ko‘ndalan g tu r g ‘unligi kuzovdagi yukning 
noto‘g‘ri joylashishi natijasida ham buziladi.
270

Agar y u k n in g o g ‘irlik m a rkazi a v to m o b iln in g b o ‘y la m a 
o ‘qida yotm asa (7.5-rasm ), to rm o zlash paytida hosil b o ‘lgan 
Pja kuchi 
S
yelkada burovchi m o m e n t hosil qiladi.
T orm ozlash paytida oldingi gMldiraklar blokirovka qilingan 
boMsa (7.5-rasm , 
a), P)a
• 
S
m o m e n ti avtom obilni buradi. 
S  
yelka kam ayib, nolga te nglashganda avtom obilning burilishi 
t o ‘xtaydi.
O rqa gMldiraklar blokirovka qilingan boMsa (7.5-rasm , 
b), 
S
kattalashib avtom obilning yonaki surilishiga sabab boMadi.
7.5-rasm . K u zo v d a y u k n in g n o to ‘g ‘ri jo y la sh ish in in g
av to m o b il t u r g ‘u n lig ig a t a ’siri.
V II bobga doir m a sa la la r
1. 
OgMrlik m arkazining balandligi 1 , 1 m ; gMldirak radiusi 
0,42 m; ogMrlik m a rk a z id a n o rq a o ‘q g ach a boMgan masofa 
2,5 m. A vtom obilning gMldirashiga qarshilik koeffitsiyenti 0,05 
boMgan holda u 17° balandlikka ch iqm oqda.
271

A vto m o b iln in g o rq a g ‘ildiraklariga n isb atan tu r g ‘unligini 
isbotlang.
Javob: avtom obil orqa g ‘ildiraklariga nisbatan tu rg ‘un.
2. O g‘irlik m arkazining balandligi 0,6 m b o ‘lgan avtom obil 
23° qiyalikdagi adirdan harakatlanm oqda.
A vtomobil koleyasi 1,8 m b o ‘lsa, u n in g yon ak i ag ‘darilishi 
yoki ag‘darilmasligini aniqlang.
Javob: avtomobil yonga ag‘darilmaydi.
3. A vtom obil radiusi 12 m li burilishdan h a ra k a tla n m o q d a ; 
g ‘ild ira k n in g y o ‘l b ila n k o bn d a la n g y o ‘na lis h id a g i ilashish 
koeffitsiyenti 0,65. Avtomobilning yonaki surilishidagi kritik tezligi 
aniqlansin.
Javob: u a3 = 3 1 ,6 k m /s o a t

Download 8,29 Mb.