AMERIKA QO‘SHM A SHTATLARI
TEATRI
Ikkinchi jahon urushidan keyin Amerika teatri hayotida chuqur
tanglik davri boshlandi. Urushdan awalgi yillarda shitob bilan
m aydonga chiqqan
kichik teatrlar yopilgach, Amerika sahnasi but
kul tijorat izmiga o ‘tib ketadi.
1940-yillardan e ’tiboran ijtimoiy dram a a n ’analarini davom
ettiruvchi ikki iste’dodli dramaturg asarlari paydo bo ‘la boshlaydi.
Bular Tennessi Uilyams va Artur Miller edi. U lar o ‘z asarlarida
zam ondoshlarining ruhiyati va qalb og'riqlari haqida ro‘y rost hi-
koya qilib berdilar.
TEN NESSI UILYAMS (1911—1983-y.)
Tennessi Uilyams, asosan, ruhiyat dramasi yo‘nalishida ijod
qildi. Bu m a’noda u 0 ‘Nilga yaqin turadi. Uni qahram on qalbining
tub-tubida pinhon yotgan ziddiyatli kayfiyat va kechinm alar
qiziqtirdi.
Uilyams «Billur jonzotIar» (1945) pyesasining so'z boshisida
o 'z badiiy-estetik qarashlarini aniq ifoda etdi: u naturalizrn va silliq
realizmni
inkor etib, «shoirona realizm»ni himoya qilib chiqdi.
«San’atda hayotga nisbatan suratnam o o'xshashlik yaratish muhim
emasligini endi ham m a bilib qoldi,— deydi u,— haqiqat, bir so'z
bilan aytganda, hayot, borliq yaxlit va bo'linm as bir hilqatki,
uning
sirtini jonlantirish orqali emas, balki shoirona tasaw u r ko'zgusi
orqali borlig'ini nam oyon etish mumkin».
Uilyams o 'z fikrini rivojlantirib, tashqi o'xshashlik
omili tugab
bitgan teatr o'rniga yangi «raftoriy teatr» kelishi g'oyasini olg'a
suradi. «Raftoriy (plastik) teatr», Uilyams fikricha, turli-tum an
ifoda omillariga asoslanuvchi teatrdir. Lekin bu om illar orasida
tim soliy ifoda yetakchi o'rin tutadi. Uilyams shu yo'nalishda yozil
gan «Billur jonzotlar» pyesasida adabiy ifoda om illaridan tashqari
musiqa, nur ifodasi, ekranda jonlantiruvchi tasviriy bezak, turli
izohlardan foydalandiki, bular serqatlam shoirona sahnaviy m uhit
yaratishga qaratilgan edi.
«Billur jonzotlar» pyesasida Tom Uingfilning o'tm ishi uning
o'kinchli xotirasi asosiga qurilgan. Unda bir oila misolida ko'pdan-
k o 'p amerikaliklarning dard-hasratlari ifodalangan. Bosh qahram on
Lauraning beg'ubor borlig'i shoirona timsollar orqali yorishib bo
radi*. «Billur jonzotlar», «moviy gul» Lauraning ruhiy pokligi,
261
bokira va shikasta qalbligi va g'ad d o r jam iyatga yotligi ramzi yang-
lig‘ nam oyon bo'ladi. Laura ko'ngil izmiga ters boruvclii, sharoitga
moslashib ketuvchilardan emas. Shu hoi uning baxtsizligidan darak
berib turadi. Jam iyatning shafqatsiz qonunlari izm idan chiqolm a-
gan T om Lauraning sevgisini rad etadi. Laura joni-dili bo'lib qol
gan billur jonivorlarni d a fa ta n sindirib qo'yadi.
Uning um ri ham
xuddi shu billur singari barbod bo'ladi. Pyesada turm ush nobopligi
qahram onlam ing ko'ngil ingroqlari orqali ochiladi. U nda shoirona
kechinm a, nafosat shundoqqina bo'rtib, ufurib turadiki, tanqid-
chilarning Uilyamsga Chexovning ta ’siri o'tganligi haqida so'z
ochishlari asossiz em asdek ko'rinadi.
Uilyamsning keyingi «Orzu tramvayi» (1947) pyesasi muallifga
jahoniy shuhrat keltirdi. Asar o 'z m ohiyatiga ko'ra «Billur jonzot-
lar» pyesasiga yaqin turadi. Lekin uni janriga ko'ra tragediya deyish
mumkin. Blansh Dyubua ham Laura singari jam iyat aqidalarini
qabul
qilolm aydi, lekin yashash uchun kurashadi, baxt izlaydi.
Stenli Kovalskiy va Blansh butkul bir-birlariga zid kishilar: Stenli
badxulq, xudbin kimsa b o ig an i holda Blansh qalban pok, beg'ubor
inson. Lekin chirkin hayot uni ham o 'z dom iga tortgan: u ichadi,
zinodan qaytm aydi. U baxt sari intiladi, lekin topolmaydi.
Uilyamsning 1957-yili rejissor G arold Klerman tom ondan sah
naga qo'yilgan «Orfeyning do'zahga tushishi* asari AQSH teatr
havotida m uhim voqea bo'ldi. Pyesada Orfey, ya’ni Vel Zever tu
shib qoladigan dahshatli d o'zah AQSH
janubidagi kichik bir sha-
harcha tarzida qad ko'taradi. «Bu dunyoda,- deydi Vel, — bozorda
odam larni to 'n g 'iz to 'sh i sotilgandek sotadilar va sotib oladilar:
odam lar b o r-y o 'g 'i ikki turga bo'linadilar: birlari sotiladi, birlari
sotib oladilar. «Vel va Leydining pok va nurli m uhabbati olish-
sotish, yolg'on-yashiq, zo'rlik asosiga qurilgan badkirdor kimsalar
olamiga qaram a-qarshi qo'yilgan. U lar bu olam da yasholmaydilar.
«Qotil shu yerda, — deydi Leydi Torrensni ta ’riflab, —
O tam ning
qotili — o'sha, otam ning tokzoriga o 't qo'ygan murdor! M ening
um rim ga suv quydi, ikki tirik, yana bir tug'ilm agan uch jonni mahv
etdi.
Uilyam sning 60-yillari yozilgan «Eski daha* (1977), «Zam on
saltanati» (1968), «Qiyqiriq» (1971) kabi pyesalarida ham ezgulik
ideallari tarannum etildi. U 30 dan ortiq pyesa yozdi. U ning pye
salari jahonning turli teatrlarida qo'yilib kelinadi.
