JORJ GORDON BAYRON (1 7 8 8 -1 8 2 4 -y .)
Jo 'rj G ord on Bayronning ijodi insoniy erkinlik g‘oyasi
bilan
sug'orilgan shoirona dram a tarixida hal qiluvchi bosqichga aylandi.
Bayron m uqim lashib qolgan g‘oyalarga shubha bilan qarab, ularni
doim o o 'z tafakkuri taftishidan o ‘tkazib kelgan shoirdir. Bu dram a-
turgiyada ham o 'zini nam oyon qilgan.
Bayron zodagon avlodi oilasida dunyoga kelib, yoshligini Shot-
landiya qishloqlarida o'tkazgan. 17 yoshida tog'asi vafotidan keyin
uning merosi va lord unvonini oladi, Kembrij
universitetida tahsil
ko‘radi. Bayron lordlik burchini el-yurt oldidagi, dunyo taqdiri
oldidagi m as’ullik m a’nosida qabul qilgan edi. Lordlar palatasiga
kirib nutq so‘zlaydi, tirikchiligi xarob ahvolga tushib qolgan
to'quvchilarni him oya qilib chiqadi. U m ehnatkashlarni «aholining
eng foydali qismi* deb ataydi va davlat buzrukvorlarini tartib
o ‘rnata olm aslikda ayblaydi.
Bayron dastlabki ikki qo'shig'i «Chayld Garold* va boshqa
asarlari bilan dovrug' taratgach, 1816-yili bir umrga o ‘z
yurtidan
chiqib ketadi. U Shveysariya, Italiyada yashaydi, Y unonistonda va-
fot etadi.
Bayron qahram oni favqulodda ko‘rinuvchi va shu favqulod-
daligi bilan fahrlanuvchi qahram ondir. U odam lam i sevadi, lekin
ayni paytda ulardan jirkanadi. Ha, u boshqalarda ko'ringan bad-
binlikni dahshat ichida o'zida ham topa boshlaydi. Shunday bay-
ronnam o
haybatlilik
«Manfred*
dram atik
poem asida
keng
nam oyon bo'lgan. Asar 1816-yili Shvetsariyada yozilgan.
«M anfred» «Gyotening «Faust» asari ta ’sirida yozilgan.
Bayron
nem is tilini bilm aganidan shvetsariyalik bir d o ‘sti unga G yote asa
rining bir qismini taijim a qilib bergan. Bayron G yote asaridan, av-
valo, undagi olam sirini ochish, to ‘siqlarni yengishga qodir ruhiy
qudratlilik g'oyasini qabul qiladi. Lekin «Manfred» asari umidsizlik
ruhidagi asar bo'lib chiqdi. Bayron qahram oni olam va insoniy qalb
sirlarini ochib, xilqat qudratini o 'z izmiga olgan holatda ko'rinadi.
Lekin bu bilan o'ziga ham , o'zgalarga ham n a f keltirmaydi; sababi,
M anfred nazdida dunyo qonuni — azob-uqubat chekish qonuni
bo'lib chiqadi. M anfred jinoyat yo'li
bilan odam va olamni
anglaydi. Endi u shularning unutilishini o'ylaydi. Lekin buning aslo
iloji yo'q.
Bayron qahram oni vijdon azobida faryod chekadi. Shoir M an
fred obrazi orqali m a ’rifatparvarlar ezgu g'oyalari sarob bo'lib
chiqqanligini ifodalaydi, odam lar sha’ni-nafsoniyati, deya kurash
134
ochish lozimligini anglab, noaniq kelajak qarshisida hangu mang
bo‘lib qolgan avlodning umidsiz kayfiyati va his-xayajonini ifoda
etgan. Shu bois Bayronning «Manfred» asarida olg'a surilgan nuq-
tayi nazarni «m ardonavor umidsizlik» m a’nosida tushunish m um
kin. Toleyiga yolg'izlik yozilgan M anfred yana ham q at’iylik bilan
beshafqat xilqatning yovuzona kuchlariga qarshi yakka o ‘zi ro‘baro‘
keladi, taslim bo'lm ay, o ‘zligini saqlab boradi.
«Manfred» asarining alohida shoirona ta ’sir
kuchiga egaligi uni
1834-yili «Kovent — Garden* teatrida qo‘yilishiga, R. Shuman,
P.I. Chaykovskiylar tom onidan musiqa yozilishiga sabab bo'ladi.
1821-yili Italiyada yozilgan «Sardanapal» asari Charlz Makredi to
m onidan «Druri — Leyn* teatrida aynan 1834-yili q o ‘yilgan.
«Qobil»
tregediyasi
Bayron
rom antik
dramaturgiyasining
cho'qqisi bo'lib, u ham Italiyada 1821-yili yozilgan. Asar voqeasi
butun koinot sarhadlarida ro‘y beradi. U nda Odam ato, M omo
havo, ularning farzandlari Qobil, Xobil, Iqlima, Olloh ra’yiga qar
shi borgan shayton Azozil — Yelpik ishtirok etadi. O 'z inisi Xobilni
o'ldirgan Qobilning qilmishlari orqali jam iyatda hukm surmish
adolatsizlikka qarshi isyonkorlik g'oyasi olg'a surilgan. Bayron
«Bibliya» rivoyatiga suyanib, insoniyat tarixining keyingi o 'n
yillik-
larida kelib chiqqan umum bashariy muamm olarini badiiy idrok
etish bilan haqiqat izlovchi faylasuf, komil insonparvar mutafakkir
sifatida o 'zini ko'rsatdi.
Bayronning «Qobil» asari fransuz buijua inqilobidan keyin
boshlangan m udhish inuhitning mahsuli tarzida tug'ilgan. Inqilob
va uning insoniylikka daxldor va dahlsizligi, inqilob davrida
to'kilgan
qonlarga
javobgarlik
muamm osi
Bayron
asarining
markaziy muammosiga aylandi. Bayron asarida Qobil jam iyatda,
odam lar o'rtasida o'rnatilgan m unosabatlardan, um um an, olam
tartibotidan norozi, odatdagicha yashash tarzini aql taftishidan
o'tkazib, boshqachasiga yashash tartibotini istovchi zot qiyofasida
nam oyon bo'ladi. Azozil — Elpikning xizmati Qobil uchun fojiona
oqibat bilan yakun topadi. U o 'z inisi Hobilni o'ldirib qo'yadi, ota-
ona qahriga uchraydi, zam inni inson qoni bilan bo'yagani
uchun
o 'z inisi jasadini ko'tarib yurtdan chiqarib sazoyi qilinadi.
Bayronning «Qobil» asari Nafas Shodm onov taijim asida
G . D anatarov asariga qo'shilib, 2000-yili Qarshi «Eski masjid*
teatri tom onidan «Qobil va HobiU (rej. X. Avliyoquli) nom ida sah-
naga qo'yildi.
Bayron dramaturgiyasi ingliz dramaturgiyasidagina emas, shu
qatori XIX asr birinchi yarmi um um ovro'po dramaturgiyasi tarixida
135
ham ro ‘y bergan jiddiy voqeadir. Bayron dramaturgiyasining teran
g'oyaviyligi, shoirona ehtiroslarga boyligi dram atik san’atning eng
noyob ko'rinishi deb e ’tirof etilgan.
