LYUDVIG TIK (1 7 7 3 -1 8 5 3 -y .)
Lyudvig Tik teatr tarixchisi, taijim on, rejissyor va bir qator
pyesalar muallifi b o iis h bilan birga nemis rom antik dramaturgiyasi
va teatri tarixidan nufuzli o ‘rin olgan dram aturglar sanog'ida turadi.
Tik butun um rini adabiy va teatr ijodiga qaratgan zot edi.
K o'pgina rom antiklar qatori Tik ham xalq ijodi va k o 'h n a nem is
adabiyotiga alohida qiziqish bilan qaraydi. U nemis ertaldarini ro
m antiklar ruhida qayta ishlab, ularni nashr ettiradi. N em is «Xalq
ertaklari» deb atalm ish kulliyotlar ham uning e ’tiboridan chetda
qolmaydi. U XV—XVII asrlarda ijod qilgan nem is dram aturglari
asarlarini to 'p lab o'rgandi va keyinroq ular «Nemis teatri» nom i bi
lan to'plam tarzida nashr etiladi. Tikning «Ko‘hna ingliz teatri*
degan kitobi ham uning o'tm ish teatr hayotiga qiziqib qaraganligi-
dan dalolatdir.
N em is rom antiklariga xos to'pori va g'arib kundalik hayotdan
uzoqlashish hususiyati Tik asarlarida yaqqol aks etgan. Bunga u er-
tak-pyesalarda real borliq bilan teatr tom oshasi, m aishiy turm ush
bilan taxayyur chegaralarini bir-biriga tutashtirish orqali erishdi.
140
«Etik kiygan mushuk»
(1797) va
«Olamning pala-partishligi»
(1799)
pyesalarida, masalan, ishtirokchi kimsalar badiiy timsollik holatidan
chiqib, dab-durustdan sahna ishchisi bilanm i, asar muallifimi, to-
m oshabin bilanmi m uloqotga kira boshlaydi. Odatda, tom osha
davom ida sahnada ro‘y beruvchi «ishkalliklar» oraga tushib, san-
naviy holatni buzishga olib keladi. Shu usul bilan m uallif tasvir-
lanuvchi hayot voqeligiga nisbatan o ‘z kinoya va istehzoli m unosa-
batini ifoda etadi.
Shu m a’noda Tikning «Bolalar uchun ertak» deb ataluvchi
«Etik kiygan mushuk» pyesasi juda ibratli. Bu odatdagicha boy-
vachchalar, zodagonlar didiga m o‘ljallangan asarlardan farqli
o'laroq, keng doira teatr ishqibozlariga qaratilgan g‘ayriodatiy
komediya edi. Ayni paytda u teatr rom antizm ning rom antik kinoya
qoidasini amalda tasdiq etuvchi dasturiy asar hamdir. Undagi
voqealar rom antiklar alohida ko‘ngil q o ‘ygan «teatrda teatr» ifoda
usuli asosiga ko‘rilgan. Sahnada teatr sahnasi va tom oshabinlar zali:
voqea bir vaqtning o ‘zida zalda ham , sahnada ham davom etadi;
sahnada etik kiygan mushuk haqida ertak nam oyishkorona ravishda
o ‘ynaladi; soddadil, lekin qovoqbosh bechora hoi Gotlib meros ol-
ish o ‘rniga mushuk oladi. Mushuk bo'lganda ham biroz olg'irligi
b o ‘lsa-da, turgan-bitgani aql, amali zo‘r m ushuk edi. Mushik
o ‘ziga bashang etik tiktirib berilishini so'raydi, shundan so'ng u er
tak syujeti b o ‘yicha noshud xo'jayini ishini o'nglashga kirishadi.
Kishilar ko'zi tushishi bilan quti o ’chadigan, o ‘z m ahram larini ezib
adoyi-tam om qilgan Olabuji tengsiz im konini ko‘z-ko‘z qilib, turli
qiyofalarga kiradi, lekin behosdan sichqonga aylanib qolganini o ‘zi
ham sezmaydi. Shu on m ushuk bir tashlanadi-yu, uni gumdon
qiladi. Asfalasofinga ketgan zulm korning m artabasi-yu, * boyligi
Gotlibga o ‘tadi. Bu hodisaga mushuk «Endi G otlib misolida bosh-
qaruv tizg‘ini uchinchi tabaqa (buijua) q o ‘liga o ‘tdi» deya istehzoli
so‘z qotadi. «Demak, bu inqilobiy pyesa ekana-da» deya to
m oshabinlar baqirib xushtak chalib, yer tepinib o ‘z noroziligini
bildiradilar.
Lekin bu yerda inqilobdan asar ham yo‘q edi. Ovsar Gotlib
malikaga uylanadi, yangi qirol yaxshi xizmatlari uchun mushukni
orden bilan mukofotlaydi va dvoryanlik unvonini beradi.
Tom osha davomida sahnadagi tom oshabin pyesa voqeasiga
aralashib, unda goh hayotiy haqiqat yo'qligi, goh pand-nasihat
unutilganligini aytib g‘ovg‘o ko’taradi, tom osha alg‘ov-dalg‘ov
tusga kiradi. Quti o ‘chgan m uallif sahnaga chiqqanicha niyatini tu-
shuntira ketadi, aktyorlar q o ‘rquvdan suflyor so'zini eshitolmay
141
dovdiraydi, ishchilar sahna pardasini beo'rin yopib, yana muallifni
gapga qoldiradi.
Pyesa siyosiy m usohabadan ham holi emas. U nda m uallif
nazarida biron-bir o'zgarishga yo‘l ocholmagan fransuz inqilobi
haqida sha’m alar eshitilib turadi. U chinchi tabaqa vakili G otlib
obrazi kinoyaviy usulda chizilgan. F ikr-o‘yi taralabedodlik bilan
band zodagon tom oshabinlam ing to ‘rachilik kayfiyati xajv ostiga
olinadi.
Turm ush ikir-chikirlari tasvirining «ayoliy tasaw u r bilan qo-
rishiq holda kelishi, ko'tarinki orzu-istak va kinoya uyg‘unligi, ada-
biy teatrga xos m asharaom uz ifoda usullari Tik pyesalari Gotsining
pyesa-ertak «fyablari» bilan yaqinligidan dalolat beradi. Tik yangi
teatr tasvirchilik vositalarini ishlab chiqadi. U teatrning shartlilik
tabiatiga asoslanadi. «Teatrda teatr» jozibadorligini ko‘rsatish m a-
horatida bo‘lg‘usi rejissura ustasining yo'li va teatr nazariyachi-
sining o ‘tkir zakovati ko'rinib turardi. Tik tom onidan sinchkovlik
bilan ishlanib, am alda qoMlanilgan teatrga xos tomoshaviylik usuli
estetik tamoyil tarzida dram aning keyingi rivojiga o ‘z ta'sirini
ko‘rsatdi,
1799-yildan Tik ijodining ikknichi bosqichi boshlanadi. Bu
davrda XV—XVI asrlar nem is xalq kitoblari asosida yaratilgan «Av-
liyo Genovevaning hayoti va o ‘limi» (1800), «Im perator Oktavian»
(1804), «Fartunat» (1816) pyesalari diniy sujetlar tasviriga qaratil-
gan. Bulardan birinchisi eng mashhuri b o iib , unda o ‘rta asr
mirakli, shaklida avliyo. Genoveva hayoti tasvir etilgan. Asarda ka-
tolikchilik ruhi, o ‘rta asr davriga ihlosmandlik tuyg‘usi ufurib
turadi. «Avliyo G enovevaning hayoti va olimi» diniy o ‘git ruhidagi
asargina emas. U nda xalq kitobidan olingan oddiygina lavha
ko'h n a rivoyat tarzida tasvir etilgan. Pyesada diniy ohang ixlos
qo'yishga qaratilgan tashxis tarzida nam oyon bo'ladi.
Tik pyesalar yozish bilan birga o ‘zini rejissyor sifatida ham
ko'rsatgan. 1819-yildan u Drezden teatrining badiiy rahbarligi vazi-
fasini egallaydi. Tik teatrning nimaligini «His-ehtiroslar epkini, bu-
yuklik va yuksaklik, hayrat va dilkusholik» vositasida kishini o'ziga
rom etuvchi badiiy ta sa w u r tarzida ta ’riflaydi. Tikning fikricha,
bunday m aftunkorlikka klassitsizmga xos ohangdorlik va va’z usuli
o 'm id a tabiiy hayotiy nutq asosida o'zaro uyg'un harakat qilish
orqali erishish m um kin. Uning talabiga ko'ra, spektakl shartlilik
asosida bezalishi, tom oshabin diqqatini aktyordan chalg'itm aslik
u chun orqaga gilam tortib, spektakl ko'rsatish lozim. T eatr liboslari
ham shu kabi shartli um um lashgan tarzda bo'lishi m um kin. Tik ak-
142
tyor bilan tom oshabin orasida o'zaro: uyg‘unlik yaratgan Shekspir
davri teatrini eng ibratom uz teatr deb hisoblagan.
Tik teatr faoliyatining ahamiyati uning teatrda romantizm
estetikasi tamoyillarini tasdiqlashi bilan izohlanadi. Atoqli adib va
dram aturg Kleys esa o ‘z pyesalari orqali nemis rom antik dram a-
sining repertuardan o ‘rin olib, nemis sahnasida uzoq vaqt
davom ida hukm surishini ta'm in etib berdi.
|
