SAHNA SAN’ATI
XIX asrning birinchi yarm ida nemis teatri o 'ta beqarorlik vazi-
yatini boshdan kechirdi. Shunga qaramay, XVIII asrning oxirlarida
144
aktyorlik san’atida ko‘rina boshlagan yangi tamoyillar rom antik ijro
usulining shakllanishiga olib keldi. Bu yo'nalishning asoschisi,
Shryodem ing shogirdi bo'lm ish Yogann-Fridrix Flyok Berlin teat
rida kechgan 18 yillik faoliyati davomida Lir, Makbet, Sheylok,
O tello, Karl M oor kabi rollarni ijro etish orqali nem is sahnasida
Shekspir qahram onlariga rom antizm ruhida yondashuv tomoyil-
larini belgilab berdi. «Shekspirning fojeiy qahram onlarida mavjud
bo'lgan qochirim , kinoyaviy o‘rinlar,-deb yozgan edi dramaturg
Tik, — Flyok ijrosida ajib bir tarzda bo'rtib ko'rinib turadiki, han-
gomavashlik bilan jiddiylikni dadilona uyg'unlashtirishdek bu
g'alati salohiyat Flyokning buyukligini ko 'z-k o 'z qilib turadi».
FLEK (1757—1801-y.)
Yogann-Fridrix Flek
G erm aniya sahna san'ati tarixidan sahna
rom antizm ining asoschisi sifatida o 'rin olgan. Flek Shrederning
shogirdi bo'lib, undan o'tli ilhom va o'tk ir fojeiylik ko'nikm alarini
meros qilib olgan jo'shqin ehtirosli aktyor edi.
Flek Breslavl shahrida am aldor oilasida tug'ilgan. G im naziyada
taxsil ko'rgach, Gall dorilfununining ilohiyot kulliyotiga o'qishga
kiradi. Lekin tez orada aktyorlik kasbiga ishqiboz bo'lib, 1777-yili
Leyptsig teatrida ish boshlaydi. Flek to 'rt yil davom ida Shreder
rahbarligida Gam burg teatrida (1779—1783) ishlab, qahram onlar va
o 'tk ir saviyali rollar ustasi sifatida, ko'rinadi, keyin Berlin teatriga
o'tib, um rining oxirigacha shu yerda ishlaydi.
Flek Berlin teatrida kechgan 18 yillik faoliyati davomida ikki
yuzdan ortiq rol uynagan. Shekspir asarlarida Lir, Makbet,
Sheylok, Otello; Shiller dramalarida Karl M oor, Ferdinand,
Fiyesko, Vallentshteyn Flekning m um toz dramaturgiyada yaratgan
eng sara rollari hisoblanadi. Akter mazkur rollarda o 'z his-
tuyg'usining jushkinligi bilan tomoshabinni hayratga solgan. Ro
m antiklar, ayniqsa, Tik Flek ijodiga xos shu fazilatni yuqori qadr-
laganlar.
L. Tik yoshlik chog'idan Flek san’atining qizg'in muxlisi
bo'lgan edi. Tik o'zining ko'plab maqolalarida Flekning aw alo
«daxoyona ijodiy tasaw ur* egasi ekani va ijodining benazir
jo'shqinligini qayd etgan. Tikning fikricha, Flek rolga tegishli
materialni tahlil qilib o'tirm ay, faqat ko'ngil mayliga bo'ysunib ijod
qilgan. «U nda na aw aldan, na rol ijrosi chog'ida nim alarnidir
belgilab olish bor va na rolni bo'laklarga bo'lib o'rganish bor, - deb
yozadi Tik.— Uning uchun ijodiy fantaziya bo'lsa bas. U nda
145
g'oyibdan
yopirilib
kelgandek
ehtiros
quyunlari
birdaniga
ko'tariladi-yu, tragediyaga qandaydir g'ayriinsoniy kechinm alarni
to'kib soladi».
Flek torhoshabinni faqat his-tuyg‘usining ta'sirchanligi bi
langina xayratga solgal emas; u bir hissiy holatdan ikkiichisiga oson
va beihtiyor o ‘ta olgan, kulgi va yig‘i, oddiylik va g‘ayrioddiylik,
buyuklik va tubanlik kabi jiddiy holatlar yaratib, ulam i m ohirona
tarzda uyg'unlashtira olgan. Shu sababli Tik uni Shekspir rollari-
ning nam unali ijrochisi sifatida qabul qilgan. «Shekspirning fojeiy
qahram onlarida mavjud bo'lgan qochirim , kinoyaviy o ‘rinlar-deb
yozadi Tik, — Flek ijrosida ajib bir tarzda bo‘rtib-bo‘rtib ko‘rinib
turadiki,
xangomaviylik
bilan
jiddiylikni
dadilona
uyg'unlashtirishdek bu g‘alati salohiyat Flekning buyukligini ko‘z-
ko‘z qilib turadi*.
Flekning ijrochiligi batam om ilxom epkini va kayfiyatga
bog'liq b o ‘lgani holda noravonligi bilan ham ajralib turgan.
Berlinda teatrga borayotib, «ulkan Flek ko‘rinadimi» yoki «ki-
chigimi», buni sira bilib bo'lm asligi haqida gap tarqalganligi bejiz
emas. Pekin aktyor yaratgan obrazlar hech qachon odatiy, to ‘pori
zaminiy darajada bo'lgan emas. Ilxom qistovlari bilan yaratilganda
ular chindan ham bejilov ko'lam dorlik kasb etgan. Tanqidchilar
tom onidan aktyorning yirik yutuqlaridan biri deb e’tiro f etilgan
Karl M oor shunday rollardan edi. Tik bu rol haqida shunday
yozgan: «Tasaw urning jo 'sh q in epkinida kashf etilgan, bu bahodi-
rona obraz favqulodda haqqoniydir; bu yerda yow oyinam o jazava
nozik dilnavozlik ohanglari bilan qorishib ketgan... U serrayib turib
qoladi, telbalanadi, u w o s tortib yig‘laydi, tishlarini g‘ijirlatib, o ‘z
ojizligini la'natlaydi, misli kurilm agan darajada ovozi m om aqaldi-
roq gumbiri misol otilib chiqadi*.
Flek ijodiga xos bu xususiyatlar — hissiy jo'shqinlik, ziddiyatli
ifoda usuli, obrazlarning bahodirona qudratliligi uning Germ aniya
aktyorlik san'atida romantizmga asos solgan san'atkor ekanidan
dalolat beradi. Bu ulkan sahna ustasi ijodiga xos romantizm tamoyil-
lari, u yaratgan obrazlarning betakror o'ziga xosligi va ulam ing real
borliqqa nisbatan shoirona ko'tarinkiligi Flekni G erm aniya sahna
san'atida b o ‘ron va tazyiq harakatidan XIX asr romantizmiga o ‘tish
bosqichini belgilab beigan san'atkor deb aytishga asos bo'li oladi.
146
|
