|
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti toshkent filiali
|
| bet | 16/23 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 4,44 Mb. | | #229921 |
Bog'liq Bioekologiya amaliyot qo`llanmaIshni bajarish.
Talabalar 5 kuni SDVMChBU Toshkent Filiyalining o‘quv–tajriba dala maydonida amaliyotini olib boradilar. Agroekotizimlarning biologik mahsuldorligini o‘rganishda atrof-muhitgagi antropogen omillarning ta’siri o‘rganiladi. Agroekotizimlarda biologik mahsuldorlikning ahamiyati va afzalliklari bilan tanishadilar.
6. Qishloq xo‘jalik ekotizimidagi biologik xilma-xillikning ahamiyati va xususiyatlari
Talabalar bilan Toshkent viloyati Yagiyo‘l tumani SDVMChBU Toshkent Filiyalining o‘quv-tajriba dala maydonida Qishloq xo‘jalik ekotizimidagi biologik xilma-xillikning ahamiyati va xususiyatlari mavzusi bo‘yicha uquv amaliyoti olib boriladi.
Ishning maqsadi: Qishloq xo‘jalik ekotizimidagi biologik xilma-xillikning ahamiyati va xususiyatlari bilan tanishtirish.
Identiv o‘quv maqsadlari.
1.Agroekotizimlarda biologik xilma-xillik.
2.Biologik xilma-xillikning farqlari.
3.Mahsuldor biologik xilma-xillik. Resurs bioxilma-xillik. Destruktiv bioxilma-xillik
Kerakli jihozlar: o‘quv amaliyotining dars ishlanmasi, ma’ruza matnlari, o‘quv qo‘llanma, albom, rangli qalamlar, fotokamera.
Nazariy material.
Hozirgi kunda sayyoramizda biologik xilma-xillikning kamayishi ko‘p jihatdan inson faoliyatining natijasi bo‘lib, inson taraqqiyѐtiga jiddiy xavf tug‘dirmoqda. So‘nggi yillarda tobora jadal olib borilayѐtgan sa’y-harakatlarga qaramay, asosan yashash joylarining qisqarishi, aholi yashash punktlarini haddan tashqari kengayishi va atrof-muhitning ifloslanishi natijasida biologik xilma-xillikni yo‘qotish jarayѐni davom etmoqda. O‘zbekistonda bioxilma-xillik holati va uni saqlash sharoitlariga katta e’tibor qaratilmoqda. Respublika qo‘shilgan dastlabki konvensiyalar qatoriga biologik xilma-xillik to‘g‘risidagi Konvensiya (1995) kirgan. Bundan tashqari, O‘zbekistonda “yo‘qolib borayotgan yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro savdosi to‘g‘risida” gi Konvensiya (SITES 1997), “yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlab qolish to‘g‘risida” gi Konvensiya (1998), suv qushlari uchun yashash joyi sifatida xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan muhim suv-botqoqlik hududlari to‘g‘risidagi Konvensiyani ratifikatsiya qilgan (Ramsar Konvensiyasi 2001).
O‘zbekistonda bioxilma-xillikka salbiy ta’sir asosan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidan kelib chiqmoqda. Respublikamiz mustaqillikka erishgunga qadar hududning salmoqli qismini egallagan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi kimyѐviy moddalardan ortiqcha foydalangan holda keng rivojlandi va natijada biologik resurslarga jiddiy zarar yetdi. Ayni vaqtda, biologik xilma-xillikni saqlash va ulardan oqilona foydalanish qishloq xo‘jaligining samarali ishlashi va rivojlanishi uchun juda zarurdir.
Bundan tashqari, O‘zbekiston hududi xalqaro ahamiyatga ega, chunki xalqaro “Qizil kitobga” ro‘yhatga kiritilgan hayvon turlari va o‘simlik turlari bu yerda yashaydi, noyob va yo‘qolib borayotgan qush turlarining migratsiya yo‘llari aynan shu yerdan o‘tadi. Ba’zi suv omborlari noyob qush turlarining dam olish va qishlash joylari sifatida xalqaro ahamiyatga ega (Dengizko‘l ko‘li, Aydar-Arnasoy ko‘l tizimi, Tallimardjon suv ombori, Termiz yaqinidagi Amudaryo sohili va boshqalar).
2020 yilning avgust oyida To‘dako‘l va Quyumozor suv omborlari Ramsar hududlari xalqaro ro‘yxatiga kiritildi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, yovvoyi o‘simlik va hayvonot dunyosining noyob turlarini noqonuniy sotish, import qilish, eksport qilish va tranzit qilish bo‘yicha urinishlar mavjud, Shuning uchun O‘zbekiston biologik resurslarni rasmiy ravishda xalqaro miqyosda muhofaza qilishdan manfaatdordir. O‘zbekistonda 15,5 mingdan ortiq hayvon va 11 mingga yaqin o‘simlik turi mavjud.
Bioxilma-xillik turg‘un tushuncha emas. U tabiat barcha biologik qismlarining o‘zaro bog‘liqligi va bir-birini taqozo etishini tan oladi. Ko‘pincha mazkur tushunchaning uch darajasi farqlanadi:
*turlarning biologik rang-barangligi–barcha o‘simliklar va hayvonlarning, shu jumladan, turli bakteriyalar va mikroorganizmlarning rang-barangligi;
*genetik rang-baranglik–turlardagi genetik materialning rang-barangligi va ularning o‘rtasidagi bioxilma-xillik;
*ekologik tizimlarning rang-barangligi–ekologik tizimlarning boyligi (masalan, tog‘ o‘rmonlari, cho‘llar yoki savannalar, sahrolar va dengizlar va h.k.). Bu uch daraja jamuljam holda bioxilma-xillikni tashkil etadi. Shu sababli, mazkur darajalarning har birini asrash umuman bioxilma-xillikni asrash uchun muhimdir.
Bioxilma-xillik mamlakatimizda xalqning iqtisodiy, estetik, sog‘liqni saqlashga oid va madaniy farovonligining muhim manbai hisoblanadi. Ammo butun dunyoda bioxilma-xillik kamayib borayotgani, chunonchi, noyob genlar, turlar va ekologik tizimlar yo‘q bo‘lib ketayotgani yurtimizga ham tahdid solmoqda.Buning sababi bitta–antropogen omillardir. Insonlar shunday o‘zi uchun yahshi sharoitlarni yaratdilarki, buning natijasida yo‘q bo‘lib ketgan turlar miqdori, million yil oldingi dinozavrlar davridan boshlab butun tarix mobaynida yo‘q bo‘lib ketgan turlar miqdoridan ham ko‘proqdir.
Biologik xizmatlar: O‘zbekiston asosan qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan mamlakat hisoblanadi. Ammo qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish to‘laligicha tabiat sifatiga bog‘liq. Bioxilma-xillik maqbul sifatni quvvatlash bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi. Biologik turlar rang-barangligi qancha kam bo‘lsa, ular shuncha kam xizmatlar ko‘rsatadi va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi hamda qishloqlardagi hayot uchun tabiiy resurslar sifati shuncha past bo‘ladi.
Mahsulotlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish: Mamlakatimizda Bioxilma-xillik mahsulotlaridan foydalanish yonilg‘i sifatida ishlatish uchun yog‘och yig‘ish, ovchilik, oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan o‘simliklarni, dorivor giyohlarni terish va hokazolar orqali amalga oshiriladi. Bioxilma-xillik mahsulotlaridan foydalanish ko‘pincha ham oqilona amalga oshirilmaydi. Ya’ni, tabiat tiklashga qodir bo‘lgan darajadan ko‘proq yig‘iladi.
Yurtimizda ham yildan-yilga bioxilma-xillik yo‘qolib bormoqda. Buning asosiy sababi bioxilma-xillik mavjud tabiiy joylar asosan qishloq xo‘jaligining kengayishi hisobiga buzilib ketmoqda. Bunday muammolarning oldini olish, aholining ekologik madaniyatini yanada yuksaltirish, yoshlarda tabiatga ehtirom tuyg‘usini kuchaytirish, biologik xilma-xillikni asrashga yo‘naltirilgan loyihalarda jamoatchilikning faolligini yanada oshirish kabi dolzarb vazifalarni ado etisch bilan bog‘liqdir.
Ayrim geografik hududlarda va yashash joylarining tor doiralarida tarqalgan genetik jihatdan bir hil bo‘lgan individlardan tashkil topgan erta yoshdagi (evolyutsion nuqtai nazardan) bir tur yashaydigan mintaqa biologik xilma-xilligi past ekotizim bo‘ladi. Aksincha, genetik materiallari heterojen va keng tarqalgan, bir nechta qadimiy, ba'zilari spetsifikatsiya jarayoni yaqinda sodir bo‘lgan boshqa turlari bo‘lgan yashash joylari xilma-xilligi yuqori bo‘lgan mintaqa bo‘ladi.
Biroq, yuqori va past ko‘rsatkichlar nisbiy atamalardir. Shu sababli, mintaqaning xilma-xilligini, masalan, Shannon va Simpson indekslarini va boshqalarni aniqlashga imkon beradigan bir nechta indekslar va parametrlar mavjud. Ularga asoslanib, biz sayyorada tirik organizmlarning tarqalishi bir hil emasligini ko‘ramiz. Odatda tropikaga yaqinlashganda ko‘proq xilma-xillik mavjud.
Funktsional o‘lchov toifalariga genetik, turlar va ekotizimning xilma-xilligi kiradi. Nazariy nuqtai nazar alfa, beta va gamma xilma-xilligiga asoslangan. Xuddi shunday, hamjamiyatni uning jismoniy xususiyatlarini tavsiflash orqali baholash mumkin.
Turlarning xilma-xilligini o‘lchaydigan statistik ko‘rsatkichlardan foydalanish odatiy holdir. Ular ikkita muhim o‘lchovni birlashtiradi: namunadagi turlarning umumiy soni va ularning nisbiy ko‘pligi. Keyin biz ekologlar tomonidan eng ko‘p qo‘llaniladigan choralar va indekslarni tasvirlab beramiz.
Ekologiyada xilma-xillik indekslari keng qo‘llaniladi, bu esa ularni matematik o‘zgaruvchilar yordamida miqdoriy aniqlashga qaratilgan.
Turli xillik ko‘rsatkichi turli xil yashash joylarida mavjud bo‘lgan mahalliy turlarning umumiy sonini o‘lchaydigan statistik xulosa sifatida tavsiflanadi. Indeks ustunlik yoki tenglik bo‘lishi mumkin (ingliz tilida bu atama ishlatiladi) tenglik.
|
| |
