Tayanch atama va iboralar: chekli bo‗kuvchi YUMB,cheksiz bo‗kuvchi YUMB,
kolloideritmalarini 582 buyruq.
Molekula og‗irliklari bir necha ming, million va undan ortiq bo‗lgan
birikmalar yuqori
molekulali birikmalar (YUMB) deb yuritiladi. Bunday birikmalarning molekula og‗irligi
nixoyatda katta bo‗lib, yuzlab va minglab atomlar birikmasidan tashqil topgan. Atomlar asosiy
valentlik boglari bilan boglangandir. Tomonlari bir-biri bilan ma‘lum diametrik simmetriyali
oddiy molekulalardan farqlanib, bu jixatdan yuqori molekulali birikmalar nixoyatda keskin
nomutanosiblikka ega. YUMB molekulalarining tuzilishi o‗zun ipsimon tuzilishda bo‗ladi.
Masalan, sellyuloza molekulasining o‗zunligi 400-500 mkm bo‗lsa, uning eni 0,3-0,5 mkm dir.
Molekula eni yupka 1 mkm dan kam bo‗lishi ularni erituvchi bilan qo‗shilganda chin eritmalar
hosil kilishini bildiradi. Molekula o‗lchami kattaligi YUMB eritmalarining diffuziyalanishini
kiyinlashtiradi. SHu sababli bunday molekulalar yarim o‗tkazuvchi membranalardan o‗tmaydi.
YUMB eritmalari kolloid eritmalarga o‗xshaydi, ammo bu o‗xshashlik
bilan ikkala eritma
xususiyati bir xil deb bo‗lmaydi.
Molekulalarining ulkanligi YUMB xossalarining o‗ziga xos xususiyatlarini belgilaydi.
YUMB erituvchida chin eritma tartibida tarqaladi, ular molekulalarining ulkan bo‗lishidan qat‘i
nazar, ipsimon ko‗rinishdaligi ultramikroskop ostida ham ko‗rinmaydi. Bunday eritmalarni
yoruglik nurini bukish xususiyati borligi esa, eritma tusini loyqalashtirib ko‗rinishi yoki
opalessensiya xodisasini namoyon etishiga sabab bo‗ladi.
YUMB eritmalari Vant-Goff koidasiga bo‗ysunmaydi. Ularning osmotik bosimi molekula
og‗irligiga nisbatan juda kam ko‗rinsa-da, lekin molekula soniga nisbatan ancha yuqori osmotik
bosimga ega. Bunday eritmalar etarli darajadagi qovushqoqlik va tiksotropiya holatlarini aks
ettiradi. SHuning uchun ham YUMB struktur birikmalar sistemasiga kiradi. Bunday birikmalar
erishdan oldin bo‗kadi. Oddiy molekulali moddalar erish
jarayonida esa bunday holat
kuzatilmaydi. Erish jarayonida o‗zi ham bir necha bosqichda o‗tadi. Avvalo YUMB erituvchi
bilan birlashganda erituvchi molekulalari YUMB molekula og‗irligini to‗ldirib joylashadi va
molekulalarini bir-biridan ajratadi. SHundan so‗ng erituvchi molekulalari kapillyar diffuziya
kuchi orqali YUMB molekulasiga so‗riladi, natijada makromolekulalardagi gidrofil (erituvchi
suv bo‗lganda) funksional guruh gidratlanishi natijasida suv molekulalarining YUMB
molekulasida so‗rilishi kuchayib uni to‗yintiradi.
Gidratlanishning yana
bir moxiyati shundan iboratki, YUMB molekulalariga boglanish
kuchi yo‗qoladi, yumshatiladi. Molekulalararo hosil bo‗lgan bo‗shliklarni to‗ldiradi. YUMB
molekulalari bir-biridan ajratilib, ma‘lum oralikda ajralgandan keyin, erkin harakat kuchiga ega
bo‗lgandan so‗ng, ular eritmada tarqalib, bo‗kish jarayonida erishga o‗tadi.
Bo‗kish jarayoni ham ikki bosqichda o‗tadigan bo‗lib, birinchisi — xo‗llanish jarayoni
(solvatsiya) — bunda YUMB erituvchi bilan xo‗llanadi va uning umumiy hajmi kamayadi,
xo‗llanish jarayoni issiqlik ajralish bilan boradigan jarayonida bo‗lib,
unda eritma harorati
ko‗tariladi. Bo‗kishning keyingi bosqichida suyuqlik molekulalari YUMB molekulalariga
so‗riladi. Bu diffuzion jarayonda bo‗lib, bunda YUMB molekulalari ko‗p miqdorda suvni
shimadi va shuning uchun ular hajm jixatidan, og‗irlik jixatidan ham 10-15 marta kattalashadi.
Bo‗kish jarayonida YUMB ni har doim ham erib eritmaga o‗tib ketishi bilan yakunlanmaydi.
Bo‗kish jarayoni o‗zlukli va o‗zluksiz bo‗lishi mumkin. Bu albatta YUMB xususiyatlari bilan
bog‗liq masala bo‗lib, ana shu xossa YUMB eritmalarining ikki xil bo‗lishini ko‗rsatadi.
bo‗lardan biri o‗zluksiz bo‗kish xususiyatiga ega YUMB bo‗lib, ular erituvchini shunday
chankoklik bilan yutadiki, nixoyasida molekulalar chin eritmalar kabi eritmada tarqaladi.
o‗zlukli bo‗kadigan YUMB larda esa erituvchi yutilishi o‗zlukli bo‗ladi, ya‘ni ma‘lum hajmda
erituvchining YUMB molekulasiga o‗tishi natijasida molekula ma‘lum
bir holatga etishi bilan
bo‗kish jarayoni to‗xtaydi va bunday molekula erituvchida qancha turishidan qat‘i nazar, u
eritmaga o‗tmaydi. Gel yoki bo‗kkan holida qoladi. YUMB har qanday suyuqlikda ham
bo‗kavermaydi. Buning uchun shu YUMB molekulalariga mos erituvchi bo‗lishi kerak.
Misol: YUMB molekulalariga mos tarkibida qutbli guruhlar ko‗p bo‗lsa, u albatta qutbli
erituvchilarda (shu jixatdan suvda), uglevodoroddan tashqil topgan guruhlarga ega YUMB esa
qutbsiz eruvchilarda bo‗kish xossasiga ega. Dorixonada bunday eritmalar juda ko‗p uchraydi.
bo‗lar o‗simlik va xayvon oksillari, kraxmal,
pektin kamed, o‗simlik shilimshiqlari va
boshqalardir. Bu birikmalar har xil nisbatda ekstrakt, galen preparatlari va mikstura tarkibida
uchraydi.
YUqori molekulali birikma (YUMB) lar eritmasi dori texnologiyasida dori vositasi yoki
yordamchi modda sifatida ishlatiladi. Ularga molekulyar og‗irligi 10 000 dan katta bo‗lgan
moddalar kiradi. YUMB
chin eritmalar hosil qiladi, molekulalar o‗lchami 1—100 nm gacha.
YUMB eritmalarining texnologiyasi ular molekulasining tuzilishiga bog‗liq. YUMB lar
molekulasi shakliga kura 2 turga bo‗linadi: sferik tuzilishli (oksillar), chizikli strukturali
(kraxmal, sellyuloza hosilalari).
Sferik shaklli YUMB ning erish jarayoni past molekulali moddalarning erishidan kam farq
qiladi. bo‗lar oson gidratlanib, eritmaga utadi. Bunday YUMB larni cheksiz bukuvchi YUMB
deyiladi.
CHizikli tuzilishga ega bo‗lgan YUMB ning erishi ikki bosqichda boradi: 1— bukish, 2—
erish.
Karboksil guruhi 4 ta, gidroksil guruhi 3 ta, keto, algid guruhi 2 ta suv molekulasini ushlab
gidratlanish xossasiga ega.
YUMB bukib, hajmi 10—15 marta ko‗payadi. Lekin oxirigacha erib ketmaydi.
Haroratning kutarilishi erish jarayonini oxiriga etkazadi (masalan, jelatinda).
