143
XIII-bob. Noaniqlik sharoitida moliyaviy operasiya narxining klassik sxemasi
13.1.Risk tushunchasi
Ishlab chiqarish investitsiyasining moliyaviy tahlilida biz xarajat va to„lov
ko„rsatkichlarining bir qiymatli emasligiga duch kelamiz. Shunga bog„liq
ravishda riskni o„lchash va uning investitsiya natijasiga ta‟sir etish muammosi
kelib chiqadi.
Iqtisodiy faoliyatda riskni o„lchash bilan bog„liq masalalar qadimgi
adabiyotlarda etarli darajada o„rganilmaganligining guvohi bo„lamiz. Risk
to„g„risida iqtisodchi olimlarning fikrlari xilma-xil bo„lib,
ular bu tushunchaning
mohiyatini turlicha talqin qilayotirlar. Buning sababi shundaki, risk keng ma‟noli,
faoliyatning, jarayonlarning turli bosqichlarida uchrab turuvchi ko„p qirrali
tushunchadir. Risk kutilmagan hodisalar yuzaga kelganda yo„qotish xavfi yoki
imkoniyatidir deb ta‟rif beradi G.Panova.
Taniqli iqtisodchi olim O.I.Lavrushin fikricha
risk ehtimoliy hodisaning
qiymat o„lchovi bo„lib, u yo„qotishlarga olib keladi.
Kredit riski deb qarz oluvchi tomondan kredit shartnomasi shartlarining
bajarilmasligi, ya‟ni kredit summasining (qisman yoki to„liq) va u bo„yicha
foizlarning shartnomada ko„rsatilgan muddatlarda to„lanmasligi tushuniladi.
Keng tarqalgan risk atamasi bir qiymatli emas,
uning mazmuni aniq
masalalar orqali yoritiladi. Bunga misol qilib quyidagi tushunchalarni, masalan,
qarz berishdagi,
valyuta ayirboshlashdagi, investitsiya qilishdagi siyosiy va
texnologik risklar va hokazolarni olish mumkin.
Iqtisodiy amaliyotda, ayniqsa, moliyaviy faoliyatda risk va noaniqlik orasida
tafovut yo„q deb hisoblanadi.
Investitsion qarorlarni qabul qilishda riskni kamaytirish yo„llaridan biri
diversifikatsiya (umumiy investitsiya summasini bir qancha obyektlarga
taqsimlash) hisoblanadi. Diversifikatsiya har qanday ko„rinishdagi
riskni
kamaytirish quroli sifatida qabul qilingan.
Investitsion tahlilda va sug„urtaviy ishda risk dispersiya va o„rtacha
kvadratik chetlanish kabi statistik sonli xarakteristikalar yordamida o„lchanadi. Bu
ikkala kattaliklar daromad tebranishini o„lchaydi. Ular qancha katta bo„lsa,
daromadning shu o„rtacha atrofida yoyilishi shuncha katta bo„lib, risk darajasi
yuqori bo„ladi.
Ravshanki, dispersiya
D
va o„rtacha
kvadratik chetlanish
orasida
D
bog„liqlik mavjud. O„z navbatida dispersiya o„rtacha tanlanma
x
orqali
1
)
(
2
n
x
x
D
i
formula yordamida topiladi. Bu yerda
n
kuzatishlar soni,
x
tasodifiy
o„zgaruvchi
x
ning o„rta qiymati.
