1- amaliy mashg`ulot:
Mavzu:Qog„ozga ishlov berish usullari.Qog`ozni buklash usullari.
Reja:
1. Qog`ozning paydo bo`lish tarixi va ishlatilishi haqida.
2. Qog‘oz va uning turlari, xususiyatlari
3. Qog‘ozga ishlov berish usullarini
9
Maqsad: Qog‘oz turlarini o‘rganish, qog‘oz xususiyatlarini tahlil qilish va
qog‘ozga ishlov berishni o‘rgatish.
Mavzuga oid tayanch iboralar:Qog`oz, karton, ro‗znoma qog‗ozi,gazeta
qog‗ozi ,baxmal qog‗ozi ,pergament kitob, piktografiya, mihhat, sellyuloza,
papirus ,payraha qozon,kaolin,ishlov berish usullari,ishlash texnologiyalari.
Kerakli materiallar va ish qurollarini tayyorlash.
Metodik qo‘llanmalar, slaydlar, ko‘rgazmalar, turli rangli qog‘ozlar to‘plami,
chizg‘ich, qaychi, qalam, yelim.
Foydalanish uchun adabiyotlar:
1.Sanoqulov X.R,Xodiyeva D.P.Satbayeva. Mehnat va uni o‘qitish metodikasi.
Darslik .T.: TDPU. 2015.
2. The Exquisite Book of Paper Flowers: A Guide to Making Unbelievably
Realistic Paper USA, 2014 Blooms. USA, 2014.Paperback New York, Boston.
3. Mavlonova R.A, Sanoqulov X.R, Xodiyeva D.P ―Mehnat va uni o‘qitish
metodikasi‖ O‘quv qo‘llanma. 2007. TDPU.
4. Texnologiya 1-sinf :darslik /D. S. Miraxmedova, Z. S. Shamsiyeva.
Toshkent:Respublika ta‘lim markazi, 2021. – 72 b.
5.Texnologiya 2-sinf :darslik / X. R. Sanakulov, D. X. Abdiyeva. –Toshkent:
Respublika ta‘lim markazi, 2021. – 80 b.
6.Matlab Tilavova ―Texnologiya va uni o‘qitish metodikasi‖. Toshkent ―Durdona
nashriyoti‖. 2021
1.Qog`ozning paydo bo`lish tarixi va ishlatilishi haqida.
Odamlar asrlar davomida o‘z xotiralarini suyakka,toshga,hayvonlar
terisiga bitik qilib keldi. Fikrlarning ilk shakli belgilar bilan ifodalangandir.
Dastlabki kitoblar-qoyalar bo‘lib ibtidoiy odamlar unda ovchilik, qurol
yaroqlari,o`rmon va sahrolarda yashovchi hayvonlarning rasmlarini o`yib
ishlaganlar. Yozuvning dastlabki sistemasi piktografiya deyiladi . «Piktos»-
grekcha rasm demakdir.Biroq ayni bir rasmning o`zi turli hodisalarni bayon qilishi
mumkin,keyinchalik odamlar yozuvni amalda qullashga harakat qilganlar.
10
Odamlar ilk sahifani loy plastinkadan tayyorlab uning yumshoq sathiga uchi
o`tkirlangan qamish bilan uzaytirilgan uchburchak shaklidagi belgilarini
qo`yishgan . Yozuvning bu usuli mihhat deb atalgan. Belgilar bilan to`lgan
taxtachalar xumdonlarda pishirilib, yassi gisht sahifalar paydo bo`lgan, ulardan
sopol kitoblar tuzilgan, ularning sahifalari birlashtirilmagan, yashiklarga
joylangan.
Qadim Hindistonda yozuvlar palma barglarga bitilgan. Palma yaproqlarini quritib
ulardan eskis plastinkalar qirqib olinib keyin tush bilan yozilgan. Bu plastinkalar
keyin bir biriga mustahkamlanib, jilti yaxshi silliqlangan taxtachalardan qilingan
ustiga bezak berilib kitob holatiga keltirilgan.
Qadimiy yunonlar mum kitoblarini ixtiro qilishgan. Bu yaxshi tekislangan
taxtacha o`rtasidan kvadrat o`yilgan bo`lib, u sariq yoki qora
mum
bilan
to`ldirilgan. Yozuvda esa po`lat cho`pdan foydalanilgan. Bir uchi o‘tkir po‘lat
cho‘p bilan yozishgan bo‘lsa ikkinchi dumaloq uchi bilan yozilgan narsani
o‘chirishgan. Bir biri bilan biriktirilgan taxtachalardan kitoblar yasalgan, kitob
jadval yoki sahifalarning qulayligi shundaki, ulardan uzoq muddat bemalol
foydalanish, yozuvni o`chirish va qayta yozish juda oson bo‘lgan.Yozish
materiallarini Nildan olganlar. Nil vodiysi botqoqliklarida qamishga o`xshash
o`simliklar bo`lib qadimgi Rim xalqi uni papirus deb ataganlar. Silliq poyasiz,
bargsiz o`simliklarni bo‘yi 4 metrga etar edi. Yozuv quroli uchun poya barglaridan
tozalanib, uning o`rtasidagi yumshoq govak o`zak olinar edi. Ulardan uzun yupqa
plastinkalar qirqilib tik holda taxlanardi. So`ngra ho`l barg yopishtirilib preslanar
edi, ular qurigach sirti pemza bilan sayqallanardi. Bulardan qilingan eng katta kitob
Britaniya muzeyi kutibhonasida saqlanardi. Bir necha ming yillar davomida
papirus yagona yozuv materiali bo`lib kelgan.Unda asosan misrliklar, greklar,
rimliklar foydalanib kelganlar.Pergament kitob taxminan eramizning III asrida
kichik Osiyodagi qadimiy shahar Pergamentda paydo bo`lgan.U hayvonlar
terisidan tayyorlangan.Bu anchagina murakkab,ko`p mehnat bilan bajarilgan.Teri
maxsus eritmada namlangan,chuzilgan,quritilgan keyin qirilgan, sayqal berilgan va
tekislangan. Bu kitob uchun butun bir poda mol suyilgan. Teri kitob papirusga
11
nisbatan bir necha avzalliklarga ega bo`lib,uning ikkala tomonidan bemalol yozish
mumkin.
Eramizdan V asr muqaddam uzoq Sharq mamlakatlarida shoyiga yozish
rasm bo`lgan.Bu ham qimmatbaho material bo`lib,madaniyat rivojlana borgan
sayin yozish uchun arzon materialga talab orta borgan.Olimlar qog`ozni birinchi
marta
ipak
mato
tayyorlanagan
vaqtda
paydo
bo`lgan
deb
taxmin
qiladilar.Bambukdan qog`oz tayyorlagan ustaning nomi bizga noma‘lum,Bambuk
tozalab,maydalab qirqilib,bir necha kun ohakka buktirib pishirilgan,keyin
sovitilib,uni maydalab yopishqoq bo`tqasimon massa maxsus hovuzga botirilib
tezda qaytib olingan,to`rsimon tortilgan iplar ustida yupqa qatlam hosil
bo`ladi.So`ngra ular pres ostiga quyilib,suvi siqib chiqarilgandan keyin,qolgan
yupqa qog`oz varagi issiq pechda quritilgan.Evropada XV asrda kitob bosish kashf
etilishi bilan qog‘ozga talab yanada ortdi.Mavjud ishlab chiqarish bu talabni
qondirishga ojizlik qilardi.XVII asrda Gollandiyada Rol kashf etildi.Uning ishlab
chiqarish unumdorligi anchagina yuqori edi. Rol to`siq bilan ajratilgan oval
shaklidagi vanna edi. Vannaning bir pichoqli baraban, uning tagida esa
pichoqlardan qilingan planka joylashtirilgan edi. Qog`oz tayyorlashda XVIII asr
fransuz Nikola Lui Robert kashf etgan samocherpka-birinchi qog`oz mashinasi
inqilob qilgan. Bu mashina valikka o`rnatilib, mis to`rdan iborat qog`oz massali
chan ostida to`xtovsiz aylanib turgan.
Chandagi qog`oz suzib oluvchi g`ildirak yordamida mis to`rga solingan, natijada
suv oqib ketib, to`rda tolalarning yupqa qoplami qolgan. No`rning gorizontal
qismining oxirida valik bo`lib qog`oz lenta shunga o`ralgan, Tayyor qog`oz lenta
valikdan olib quritilgan. XIX asrda Saksoniyalik to`quvchi Keller 1-bo`lib, qog`oz
tayyorlashda eng arzon xomashyo -yog`ochni maydalash usulini topdi. Yog`ochni
maydalashda u doimo ho`llab turiladigan charx toshdan foydalandi. 1944-yilda u
yog`och massasini maydalaydigan mashina –defibrerni qurdi. Yog`ochdan qilingan
qog`ozning lattadan qilingan qog`ozga nisbatan pishiqligi kamroq bo`lib, yorug`lik
ta`sirida xiralashardi. Yog`och massadan sellulozani ajratishga faqat 1957- yilda
12
ingliz kimyogari F.Xauton muvaffaq bo`ldi. U yog`och massasiga qaynoq kaustik
soda eritmasi bilan ishlov berdi. Qog`oz massasi yog`och selluloza va
to`ldirg`ichlar(bo`r, bo`yoq moddalari, yelim)dan iboratdir. Selluloza qanchalik
ko`p bo`lsa qog`ozning sifati shuncha yuqori bo`ladi.
Qog`oz
ishlab
chiqarish
xomashyosi.Qog`oz
ishlab
chiqarishda
yog`och,poxol(somon,ip gazlama ishlatilgan eski qog`oz(makalatura) xomashyo
hisoblanadi,Ip gazlamadn,asosan,qog`ozning qimmatbaho va maxsus navlarini
ishlab
chiqarishda
foydaniladi.Poxoldan
karton,o`ram
qog`ozlari
tayyorlanadi,Makalatura turli navdagi qog`ozlarni tayyorlashda yaxshi xomashyo
hisoblanadi. Poxol va,asosan,yog`ochdan qog`oz ishlab chiqarishning asosiy
xomashyosi bo`lgan selluloza tayyorlanadi.
| 