| Rivoyatlar afsonalardan hayot haqiqatiga anchayin
yaqinligi bilan farq qiladi. Agar afsonalar to‘laligicha ajdodlarimiz
tomonidan o‘ylab topilgan to‘qima hikoyalardan
iborat bo‘lsa, rivoyatlar hayotda ro‘y bergan qandaydir ta -
rixiy voqealarga asoslanadi. Ular mazmunan afsonalardan
deyarli farq qilmaydi, ammo bu asarlar zaminida aniq ta -
rixiy dalil ildizi mavjud bo‘ladi. Rivoyatlarning o‘ziga
xosligini ana shu xususiyat bilan izohlash mumkin. Bu asarlar
ko‘pincha sodir bo‘lgan tarixiy voqea ishtirokchisi
tomonidan yozib qoldiriladi yoki aytib beriladi. Ajdoddan
avlodga meros sifatida o‘tib bizgacha yetib keladi. Shuning
uchun rivoyatlar o‘tmish voqealari haqida bizga ma’lumot
berishi bilan qiziqarlidir. Ularda tariximiz sahifalari, mashhur
allomalar hayotidan lavhalar, mardlarning jasurligi,
ayrim joy nomlarining paydo bo‘lishi o‘z aksini topadi.
Rivoyatlar ham afsonalar kabi mazmunan ayrim
turlarga bo‘linadi. Rivoyatlar mazmunini tarixiy shaxslar
hayoti va o‘rin-joy nomlari bilan bog‘liq asarlar tashkil
etadi. Tarixiy rivoyatlarda xalqimiz ozodligi uchun jonini
fido qilib kurashgan mardu maydon farzandlar jasorati yoki
o‘zining manfaati yo‘lida butun yurtdoshlarini dushman
qo‘liga tutib bergan xoinlarning xiyonati hikoya qilinadi. Bu
bilan xalq mard jasorati ham, xoinning xiyonati ham
unutilmasligini ta’kidlgandek bo‘ladi. Xususan, ularda
To‘maris, Shiroq, Jaloliddin, Temur Malik, Amir Temur
53
kabi haqiqiy insonlar hayoti aks ettirilgan. Bu shaxslar o‘z
vatanlarini ichki va tashqi dushmanlardan himoya qilishda
biz uchun haqiqiy ibrat bo‘la oladilar. Agar bugungi kunda
har bir yurtdoshimiz Vatanimizni ana shunday go‘zal
insonlar kabi sevsa, yurtimiz zavol ko‘rmaydi. Darvoqe,
rivoyatlarni yaratishdan, avlodlarga meros qilib qoldirishdan
nazarda tutilgan maqsad ham shunday niyat bilan belgilanadi.
Ayni paytda, Dalvarzin, Guldursin haqidagi rivo -
yatlarda o‘tkinchi havas deb dushmanga o‘z shahrining darvozasini
ochib bergan razil shaxslar qilmishi fosh etiladi.
Mazkur shaharlar, qal’alar vayronlari esa munofiq kimsalar
qilmishlari asrlar o‘tsa-da el yodidan o‘chmasligidan dalolat
sifatida saqlanib qolgan.
O‘zbek xalqi orasida Imom Buxoriy, Beruniy,
Burhoniddin Marg‘iloniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiy kabi
buyuk allomalar haqida yaratilgan o‘nlab rivoyatlar hamon
saqlanib kelmoqda.
Mana ulardan bir misol: ≪Ibn Sino har kuni betoblarni
qabul qilar ekan. Ammo navbat bir yigitga yetib kelganida,
uni chetlab o‘tar ekan. Kunlardan bir kun yigitning onasi u
yotgan to‘shak yoniga bir kosa qatiq qo‘yib, o‘z yumushlari
bilan band bo‘libdi. Yigit kosadagi qatiqqa tikilib yotsa,
shipdan bir ilon tushib qatiqqa zaharini solibdi. Jonidan
to‘ygan yigit alam bilan kosadagi zaharlangan qatiqni jon
jahdi bilan ichib yuboribdi. Ammo bir oz o‘tmay o‘zini
tuzuk seza boshlabdi. Soat o‘tgani sayin u sog‘ayibdi.
Ertasiga ancha o‘ziga kelib, yana Ibn Sino qabuliga boribdi.
Bu safar ham tabib uni chetlab o‘tibdi. Ajablangan yigit
unga e’tiroz bildiribdi. Shunda alloma:
— Siz kecha va avvallari kelganingizda dardingizga davo
yo‘q edi. Shuning uchun sizni ko‘rmagandim. Chunki men
sizga qatiqni to‘shak yoniga qo‘yish, unga ilon zahar so -
lishi, bu qatiqni siz ichishingiz kerakligini ayta olmas edimda.
Ammo taqdir sizga bu imkoniyatni yetkazdi. Endi sizga
tabibning keragi yo‘q. Siz mutlaqo sog‘siz. Shuning uchun
sizni chetlab o‘tdim, — debdi≫.
Bu rivoyatda Abu Ali ibn Sinoning naqadar mohir,
zakiy va dono tabib ekanligi o‘z aksini topgan. Rivoyatlar
matnini tahlil qilish ularning hajmi katta bo‘lmasligini tasdiqlaydi.
Ularda voqealar bayoni bir, ikki lavhadan iborat
bo‘ladi xolos.
Endi o‘rin-joy nomi bilan bog‘liq rivoyatga diqqat qi -
ling: ≪Buxoro bilan Navoiy oralig‘ida katta Malik cho‘li
54
yastanib yotadi. Uning bir qismini O‘rtacho‘l, tog‘ yon
bag‘rini esa Qarnob cho‘li ham deb yuritadilar. Malikcho‘l
yelkasidan esa Zarafshon oqadi. Malikning qoq o‘rtasi —
avtomobil yo‘li yoqasida Malik darvozasi va yopiq hovuz
xarobalari saqlangan. ≪Malik≫ rivoyatini bizga Qizil tepa -
ning Kenagas qishlog‘ida yashovchi mashhur Saidmurod
Panoh baxshining o‘g‘li sakson yoshli usta Berdi ota aytib
bergan edi:
— Bir kuni Buxoro amiri faytunda Nurota, Karmana,
Ziyodin, Sultonobodni aylanib kelib charchaydi-yu,
Cho‘lda soyabon o‘rnattirib, dam oldi. Amirning shotir1la -
ridan biri Malik degichi yigit ekan. Amir uxlab qoladi. Shu
paytda amirning burnidan bir chivin chiqib, so‘ng suv to‘la
kosa ustida turgan pichoq ustidan yurib o‘tib sichqon iniga
kirib ketadi. Birozdan so‘ng chivin sichqon inidan chiqib
keladi-da, yana o‘sha suv to‘la kosa ustidagi pichoqdan
yurib o‘tib, podshoning burniga kirib ketadi. Malik botir bu
hangomani ko‘rib hayratda qoladi-yu, nima qilarini bilmaydi.
Amir bo‘lsa qattiq uxlagan, boshqa amaldoru xizmatkorlar
ham chekkada dam olayotgan ekan. Malik o‘sha
chivinni o‘ldiraman desa, amir uyg‘onib qolib unga qo‘l
ko‘targanini ko‘rsa, tainki, boshi ketadi.
Nihoyat amir uyg‘onibdi. Malik uning qo‘liga suv qu -
yibdi, amaldorlar davra quribdilar. Amir g‘aroyib tushini
aytibdi:
— Tushimda bir uzoq cho‘lga chiqib ketganmishman.
Ancha yurib daryoga yetibman. Daryo ustida temir ko‘prik
bor ekan. Ko‘prikdan narigi sohilga o‘tib, bir g‘orga kirib
ketibman. G‘or ichida ikki xum tilla yotganmish. G‘ordan
chiqib ko‘prikdan o‘tib, cho‘ldan kechib yana taxtimga
kelib o‘tiribman. Tushimning ta’birini aytinglarchi, ne kori
hol bo‘lar ekan?
Amirning hamrohlari birisi u, birisi bu deyishibdi. Malik
dono yigit ekan, u sirni bilibdi-yu, o‘zini kasalga solib yotib
olibdi. ≪O‘zimga kelib olsam sizlarga yetib olaman≫ debdi.
Amir kishilari bilan jo‘nab ketibdi. Malik darrov ketmon
olib o‘sha chivin kirib chiqqan sichqon inini kovlashga
tushibdi.
Haqiqatan, u yerda ikki xum tillo bor ekan. Malik
tilladan bir xaltasini olib, ahli nomdor, dongdor ustalarni
boshlab kelib shu yerga qishloq qurdiribdi, hovuzlar bu nyod
55
1 Shotir — ot jilovida yuradigan yigit.
etibdi. Ana o‘shandan buyon cho‘lni ≪Cho‘li Malik≫ deb
atashibdilar≫1.
Yuqorida aytilganlardan quyidagi xulosalarga kelish
mumkin: rivoyatlar xalq og‘zaki ijodini epik turiga kirgan
ommaviy janrlardandir.
Ular afsonalardan farqli o‘laroq hayotda ro‘y berishi
mumkin bo‘lgan voqea-hodisa asosida yaratiladi.
Rivoyatlar mazmuniga ko‘ra tarixiy va toponimik
(o‘rin-joy nomlari izohi) turlarga bo‘linadi.
Bunday asarlar voqeaga guvoh bo‘lgan shaxslar
tomonidan yozib qoldiriladi yoki avloddan avlodga og‘zaki
tarzda merosga aylanadi.
| 