1. Yer tagida xo‘l gavron.
2. Yer tagida yog‘li qamchi.
3. Ko‘prik ostida yog‘li hasip.
4. Uzun ichak, uchi tugunchak.
Bu topishmoqlarning hammasida topilishi lozim bo‘lgan
narsa ilondir. Matnlarni diqqat bilan o‘qisak, ularning
mohiyati jihatidan bir-biriga juda o‘xshash ekani aniq
sezilib turibdi. Shuningdek, bitta topishmoq matniga bir
nechta narsa javob bo‘lib kelishi ham mumkin. Masalan:
≪Uzun terak ichi kovak≫ topishmog‘ining javobi aslida
qamish hisoblanadi, ammo bu topishmoqqa ba’zan kuva,
ba’zan miltiq, ba’zan mo‘ri javob sifatida qabul qilinaveradi:
qamishning ichi kovakligi kuvaga, miltiqqa, mo‘riga
o‘xshaydi. Lekin bari bir ≪Uzun terak, ichi kovak≫ning
haqiqiy javobi qamishligicha qoladi. Chunki kuva, miltiq,
mo‘rining ichi kovak bo‘lgani bilan matndagi ≪Uzun terak≫
so‘zlariga u qadar mos kelmaydi.
Topishmoq aytish musobaqasida yashiringan narsani
aniqlash uchun bir necha savollar berish an’anasi ham
bo‘lgan. Javob axtaryotgan taraf aytuvchidan ≪joni bormi,
yo‘qmi?≫ ≪yeyiladimi?≫, ≪o‘sadimi, usta yasaydimi?≫ kabi
savollar berib narsa nomini topishga uringan. Z. Husainova
Namangan viloyatida yashovchi Muborak Ubaydulla
qizidan yozib olgan bir matnda topishmoq topa olmagan
odam qanday so‘zlar bilan uyaltirilganini qayd etadi:
Mag‘lub taraf shahar bergan. G‘olib taraf shaharni olgan va
o‘z javobini berishda shunday degan: ≪shahar, unda boru
munda kel, kelib mening qoshimga yiqil, ikkalamiz ketaylik.
Sen ham ketaberib, tap etib bir xaloga tushding. Men ham
44
ketaberib, jarang etib bir tillaxonaga tushdim. Bir devona:
≪Hey, do‘st≫, — deb keldi. Men bir olovkurak tilla chiqarib
berdim, meni chol ko‘chada alqab-alqab ketdi. Sen bordingu,
bir olovkurak go‘ng chiqarib berding, seni chol
qarg‘ab-qarg‘ab ketdi. Men ham bir otga mindim, sen bir
yag‘ir eshakka minding. Kunjaradan non qilib eshak ning
yag‘iriga kunjarani tegizib, yalab-yalab ketding. Men bordim
shinni bilan murabboga nonni tegizib, yalab-yalab ketdim.
Hay topmasang men topay, og‘zingga katta bir tappini
yopay. Uning o‘zi....≫1
Birovni kamsituvchi o‘ziga xos yuqoridagi nutq bilan
tanishgan odam topishmoqni topa olmagan kishiga qanchalar
qattiq dashnom berilganiga amin bo‘ladi. Undagi
ot—eshak; yag‘ir—shinni so‘zlari tazod (qarshilantirish)
tasvir vositasi sifatida keltirilgan. Topishmoq aytuvchi
o‘zining mavqei uni topa olmagan odamdan qanchalar
baland ekanini qayta-qayta ta’kidlaydi. Uning ustiga bu
gaplar bir uy odam o‘rtasida aytilishini hisobga olsak, vazi -
yat yana murakkablashadi. Shuning uchun topishmoqlar -
ning javobini topish insonning g‘ururi, oriyati bilan bog‘liq
bo‘lgan. Binobarin, g‘alaba muvaffaqiyat, mag‘lubiyat esa
katta tashvish hisoblangan.
Bu esa musobaqa ishtirokchilarini ko‘p ma’lumotlarni
yodda saqlashga, har bir so‘zga e’tibor berishga, ayni paytda
qiziq-qiziq savollar o‘ylab topishga o‘rgatgan.
Topishmoq aytishda shahar berish an’anasi bo‘lgan.
Javob topa olmagan taraf shahar berib, o‘zining mag‘lub
ekanini tan olgan. Shahar so‘zi arab tilidan olingan.
Z.Husayinovaning yozishicha, bu so‘z e’lon qilish,
mashhur qilish, ma’lum qilish ma’nolarini anglatgan.
Demak, shahar berish so‘zining asl ma’nosi topishmoq
javobini topa olmagan odamni elga ma’lum qilish bilan
izohlanadi.
Xalq orasida yashab kelayotgan topishmoqlar bir jumboqli
va ko‘p jumboqli bo‘lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan
sabzi, ilon javob hisoblangan topishmoqlar bir jum -
boqli. Ularda faqat bitta narsaning belgilari haqida ma’lumot
beriladi. Shunday topishmoq namunalari ham borki,
matnda bir nechta narsa topish talab qilinadi. Masalan:
45
1 Husainova Z. O‘zbek topishmoqlari. T., ≪Fan≫, 1966. 17-bet.
— Tog‘da tlaymonni ko‘rdim,
— Suvda sulaymonni ko‘rdim,
— Tuzsiz pishgan oshni ko‘rdim,
— Yumalab yotgan toshni ko‘rdim.
Bu topishmoqning javobi — bo‘ri, baliq, sumalak, toshbaqa.
Yoki yuqoridagi sahifada keltirilgan dunyoda to‘rtta
narsa yo‘qligi haqidagi topishmoq ham ko‘p jumboqli
hisoblanadi.
Topishmoqlar haqida ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan
Z. Husainova ba’zi topishmoqlarda istiora san’ati qo‘llanmasligini,
faqat arifmetik hisoblash orqali javob topilishini
aytib o‘tadi. Masalan:
≪Bir to‘da g‘oz uchib borar ekan. Bir g‘oz ro‘para kelib:
≪Ey yuz g‘oz, sog‘-salomat bormisir≫ — debdi. Unda ulardan
biri aytibdi: ≪Biz yuz g‘oz emasmiz, yana biz miqdori
g‘oz bo‘lsa va yana bizning yarmimiz miqdori va
yarmimizning yarmi bo‘lsa, u vaqtda sen qo‘shilsang yuz
g‘oz bo‘lamiz≫, — debdi. Havodagi g‘oz qancha ekan?
Javobi 36 (36+36+18+9+1)=1001
O‘zbek topishmoqlarining bugungi kunda bizgacha yetib
kelgan matnlarini o‘rganish yaratilish davri jihatdan ikki xil
namunalar borligini tasdiqlaydi. Ko‘pchilik asarlar
an’anaviy topishmoqlardan iborat.
Ularning tili ham, yashiringan narsa ham aksari maishiy
hayotda uchraydigan predmetlardan iborat bo‘ladi.
Jumladan, mo‘ri, qozon, o‘choq, baqa, qushlar va hokazolar
ana shunday namunalar qatoriga kiradi. Masalan:
≪Yamog‘i bor, yirtig‘i yo‘q,
Qaychilamay qiygan
Ignalamay tikkan≫ (ola sigir terisi).
XX asrda fan-texnika taraqqiyoti bilan yangi topish -
moq lar ham yaratildi. Ularda kitob, radio, telefon, samo -
lyot kabi narsalarni topish talab qilinadi. Masalan:
≪O‘zi oddiy bir karnay,
Tili yo‘q, so‘zlar hay-hay,
Dunyoning to‘rt burchidan,
Xabar beradi tinmay≫ (radio).
46
1 Husainova Z. O‘zbek topishmoqlari. T., ≪Fan≫, 1966. 29-bet.
Bunday topishmoqlarda fan-texnika yangiligi aks etgani
sababli ular maktab o‘quvchilari uchun ham tavsiya etildi.
Natijada, yangi topishmoqlarni omma lash tirish ishlarida
ham ma’lum ijobiy siljishlar amalga oshirildi. Yana
topishmoq larning yaratilishida an’ana viy namunalarning
aha miyati katta. Ko‘pincha ularning matniga bir oz o‘zga -
rish kiritish bilan yangi topishmoq vujudga kelgan. Xalq to -
pishmoqlari badiiy jihatdan ham yuksak so‘z san’ati namunasi
hisoblanadi. Ular badiiy tasvir vositalarining qo‘llanishi
jihatidan boy va rang-baranglikka ega. Avvalo aytish kerakki,
shakl jihatdan topishmoqlar maqollar kabi ixchamdir.
Ayrim olimlar ta’kidlashicha, topishmoq va maqollarning
yaratilishi davr jihatidan bir-biridan u qadar farq qilmaydi.
Shuning uchun ham asrlar davomida matn qayta-qayta ishlanganda
topishmoqlarning badiiyati mukammal darajaga
yetgan. To pishmoq janrining asosiy tasvir vositasi metafora,
ya’ni istiora ekani aytildi. Demak, askiya janrini iyhom
san’atisiz, topishmoqlarni istiorasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Bu janrda xalq og‘zaki ijodidagi boshqa turlarda uchramaydigan
tasvir vositasi bor. Hatto mazkur san’atning aniq
nomi ham folklorshunoslikda qayd etilgan. Faqat ayrim
belgilari bilan uni talmeh san’atiga yaqin deyish mumkin.
Ma’lumki, talmih—nazar solmoq ma’nosini anglatadi.
Unda xalq tarixidagi mashhur ismlar, joylar yoki vohalar
eslab o‘tiladi.
Masalan:
Agar Farhodning Shirin, bo‘lsa Majnunlarning Laylosi
Nasib etmish menga gulshan aro gullarning Ra’nosi.
Abdulla Qodiriyning ≪Mehrobdan chayon≫ romanidan
olingan Anvarning she’rida Farhod, Shirin, Majnun, Laylo
talmeh san’atiga misol bo‘ladi. Topishmoqlarda ham turli
munosabatlar bilan turli ismlar uchraydi. Ularning tarixan
mashhurligi qayd etilmagan. Ammo matnlarda bu ismlar,
albatta, qandaydir ma’no kasb etadi va shartli ravishda
talmih san’atiga yaqin turadi.
Masalan:
≪Soriboy akam ichkari,
≪Soqollari tashqari≫. (sabzi, makkajo‘xori).
Topishmoqdagi ≪Soriboy akam≫ bir tomondan sariq
so‘zini eslatadi va sabzi, makkajo‘xorini topish uchun belgi
vazifasini o‘taydi. Shuningdek, ≪Tokchama-tokcha, Samat -
47
jon boyvachcha≫ (sichqon), ≪Osmoni resmon, Mulla
Abdurahmon — beustixon≫ (bit) kabi matnlarda ham ismlar
uchraydi. Taxmin qilib aytish mumkinki, shunday
namunalar qayd etilgan hududlarda ismlar topishmoq
aytuv chilar o‘rtasida mashhur bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Xalq topishmoqlarida tazod (qarshilantirish) san’ati
namunalari ham uchraydi:
≪Osh ichida tosh,
Tosh ichida osh≫. (sumalak, toshbaqa).
Bu matnda hatto qofiya san’atining murakkab ko‘rinishi
tarse’ (misralardagi hamma so‘zlarning qofiyalanishi) ham
o‘rin olgan.
Topishmoqlarning matnida asosiy e’tibor, maqsad mazmunga
qaratiladi. Ammo she’riy topishmoqlarda qofiyadosh
so‘zlarning tanlanishiga alohida e’tibor berilgan:
≪Olti tegirmon toshi,
Oltin egarning qoshi,
Uni topgan kishining,
Yuz yigirmada yoshi≫ (tish).
E’tibor bersak, ≪tosh≫, ≪qosh≫, ≪yosh≫ faqat bir tovush
bilangina farqlanuvchi shakldosh so‘zlardan iboratdir.
Topishmoqlardagi bunday fazilat ularning so‘z san’ati ta -
lablariga to‘liq javob bera olishini ta’minlaydi.
Shunday qilib, topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining
kichik janrlaridan biri bo‘lib, mohiyat jihatidan millat vakillarining
ziyrak, sinchkov, kuzatuvchan bo‘lishlari uchun
xizmat qilar ekan.
Topishmoqlar xalq hayotida ma’lum e’tiborga ega
bo‘lgan narsa-predmetlar nomini topishga bag‘ishlanadi va
ahamiyatli hisoblanadi.
Badiiy jihatdan mukammallik halq topishmoqlarining
fazilatlaridandir.
Bugungi kun topishmoqlarida fan-texnika yangiliklari
ham munosib o‘ringa ega.
| 