Tuproqlarda uchraydigan suvda eruvchan tuzlarning tarkibi

128 
1.34-jadval.
 
Tuproq sho‘rlanishini anion va kationlar bo‘yicha turlanishi 
(Bazilevich va Pankova tavsiyasiga ko‘ra) 
№
Sho‘rlanish turi
Tuzlar nisbati
Tuzlar nisbatining 
qiymati
1.
Xloridli
Cl : SO
4
 
2,5
2.
Sulfat-xloridli
Cl : SO
4
 
2,5-1,0
3.
Xlorid-sulfatli
Cl : SO
4
 
1,0-0,8
4.
Sulfatli
Cl : SO
4
 
0,3
5.
Sulfat (xlorid) – 
gidrokarbonatli
HCO
3
 : Cl (SO
4
)
 
1
6.
Natriyli
Na : Mg
 
2
7.
Magniy-natriyli
Na : Mg
 
2-1
8.
Natriy-magniyli
Na : Mg
 
1-0,5
9.
Magniyli
Na : Mg
 
0,5
 
1.35-jadval.
 
Tuzlarning tuproqni faol qatlami tarkibida
yo‘l qo‘yiladigan miqdorlari, % 
Tuproq 
sho‘rlanishining turi
Tuzlarning 
umumiy 
miqdori
Shu jumladan, ionlar
Cl
¯
 
Na
¯
HCO
3
¯
 
SO
4
¯
 
Xloridli
0,05
0,02
0,026
–
–
Sulfat-xloridli
0,05
0,02
0,026
–
0,01
Xlorid-sulfatli
0,10
0,02
0,026
–
0,07
Sulfatli (kam gipsli)
0,15
0,02
0,026
–
0,02
Sulfatli (ko‘p gipsli)
0,15
0,02
0,026
–
0,08
Sodali
0,05
0,01
0,026
0,08
0,01
Xlorid-sodali va soda-
xloridli
0,10
0,01
0,026
0,08
0,01
Sulfat-sodali va sodali
0,15
0,01
0,026
0,08
0,02
Sulfat-xlorid- 
gidrokarbonatli
0,15
0,01
0,026
0,08
–

129 
1.36-jadval.
 
Tuproqlarni sho‘rlanganlik darajalari bo‘yicha tasniflanishi 
Sho‘rla-
nish 
darajasi
Ko‘rsat-
kichlar
Sho‘rlanish turi
jami 
tuzlar
CL
 
SO
4
 
jami 
tuzlar
CL
 
SO
4
 
Xloridli
 
Sulfat-xloridli
 
sho‘rlan- 
magan
%
0,05
0,01
0,006
0,2
0,01
0,014-0,04
mg.ekv
–
0,3
0,12
–
0,3
0,3-0,9
kuchsiz 
sho‘rlangan
%
0,15-0,3
0,01-0,03
0,006-0,02
0,2-0,3
0,01-0,09
0,014-0,04
mg.ekv
–
0,3-1,0
0,12-0,4
–
0,3-0,9
0,3-0,9
o‘rtacha 
sho‘rlangan
%
0,3-0,5
0,03-1,0
0,12-0,06
0,3-0,6
0,03-0,1
0,04-0,12
mg.ekv
–
0,3-1,0
0,12-0,4
–
0,9-2,8
0,9-2,5
kuchli 
sho‘rlangan
%
0,5-0,8
0,1-0,25
0,06-0,13
0,6-1,0
0,1-0,23
0,12-0,26
mg.ekv
–
3,0-7,0
1,2-2,8
–
2,8-6,5
2,5-5,5
sho‘rxoklar
%
0,8
0,25
0,13
1,0
0,23
0,26
mg.ekv
–
7,0
2,8
–
6,5
5,5
sho‘rlan- 
magan
% 
0,2 
0,01 
0,07 
0,3 
0,01 
0,16 
mg.ekv 
– 
0,30 
1,5 
– 
0,30 
3,4 
kuchsiz 
sho‘rlangan
% 
0,25-0,40 0,01-0,03 0,07-0,19 
0,3-0,6 
0,03 
0,16-0,19 
mg.ekv 
– 
0,3-0,8 
1,5-4,0 
– 
0,6 
3,4-4,0 
o‘rtacha 
sho‘rlangan
% 
0,4-0,7 
0,03-0,1 
0,19-0,34 
0,6-1,0 
0,07 
0,29-0,48 
mg.ekv 
– 
0,8-2,7 
4,0-7,0 
– 
2,0 
4,0-10,0 
kuchli 
sho‘rlangan
% 
0,70-1,20 0,10-0,23 0,34-0,48 
1,0-2,0 
0,12 
0,48-0,86 
mg.ekv 
– 
2,7-6,4 
7,0-10,0 
– 
3,5 
10,0-18,0 
sho‘rxoklar
% 
1,20 
0,23 
0,48 
2,0 
0,12 
0,86 
mg.ekv 
– 
6,4 
10,0 
– 
3,5 
18,0 
Izoh: tuzlarning miqdori suratda – % da, maxrajda – mg.ekv da berilgan
 

130 
Tuzlarning tuproqni faol qatlami tarkibida yo‘l qo‘yiladigan 
miqdorlari 1.35-jadvalda aks ettirilgan.
Tuproqlarning sho‘rlanish darajasini tuzli qatlamlarning 
joylashish chuqurligiga, tuproqning yuzasi ko‘rinishi va ekinning 
rivojlanishi asosida baholash mumkin.
Tuproqlarning sho‘rlanish darajalari suvda eriydigan tuzlar-
ning miqdori tuproq og‘irligining 0,3% idan ko‘p bo‘lgan tuzli 
qatlamlarning mavjudligi va ularni joylashish chuqurligiga ko‘ra 
quyidagicha tasniflanadi:
1.
Sho‘rlanmagan (chuchuk) tuproqlar – 1,5-2,0 m chuqur-
likkacha suvda eriydigan tuzlar miqdori 0,3% dan kam bo‘lgan va 
gipssiz tuproqlar.
2.
Kuchsiz sho‘rlangan tuproqlar – 0,8-1,2 m chuqurlikda 
tuz chiqadigan tuproqlar.
3.
O‘rtacha sho‘rlangan tuproqlar – 0,3-0,8 m chuqurlikda 
ko‘p tuz chiqadigan tuproqlar. Bunday yerlarda gipsli qatlam 1,2 
-1,5 m chuqurlikda va undan yuqorida joylashadi.
4.
Kuchli sho‘rlangan tuproqlar – 0,05-0,3 m chuqurlikdan 
boshlab ko‘p tuz chiqadigan tuproqlar.
5.
Sho‘rxok tuproqlar – yerning yuza qatlamidan boshlab 
juda ko‘p (1% dan ko‘p) tuzi bo‘lgan tuproqlar.
Tuproqlarning sho‘rlanganlik darajalari tuproq tarkibidagi 
tuzlarning turlari, ularning umumiy miqdori, xlor va sulfat ion-
larining mavjudligi va ularning qiymatlari bo‘yicha tasniflanadi 
(1.36-jadval).
1.6.2. Tuproqlarni sho‘rlanganlik turi va darajasi 
bo‘yicha sinflari 
Tuproqlar sho‘rlanish darajasiga ko‘ra odatda kam, o‘rta, 
kuchli va o‘ta kuchli sho‘rlangan tuproqlarga bo‘linadi.

131 
Ma’lumki, kam sho‘rlangan tuproqlarda ekinlar hosilini 
o‘rtacha 25% ga, o‘rtacha sho‘rlangan tuproqlarda – 50% gacha, 
kuchli sho‘rlangan tuproqlarda – 75% gacha kamayishi 
kuzatiladi. O‘ta kuchli sho‘rlangan tuproqlarda esa hosil butkul 
nobud bo‘ladi
Tuproqni sho‘rlantiruvchi tuzlar, kimyoviy tarkibidan qat’iy 
nazar, tuproqning ma’lum bir qatlamlarida yig‘iladi. Tuzlar 
yig‘iladigan qatlamning yotish chuqurligiga ko‘ra, tuproqlar 
sho‘rxok (0-30 sm), sho‘rxokroq (30-80 sm), chuqur sho‘rxokroq 
(80-150 sm) va chuqur sho‘rlangan (>150 sm) turlarga bo‘linadi.
Tuproqdagi tuzlarning tarkibiga ko‘ra sho‘rlanishni quyidagi 
turlarga ajratiladi:
a)
 
Xloridli sho‘rlanish 
– tuproqda xlorid tuzlarining 
(NaCl, MgCl
2
, CaCl
2
) ko‘p yig‘ilishi oqibatida yuzaga keladi;
b)
 
Sulfatli sho‘rlanish 
– tuproqda sulfat tuzlarining 
(Na
2
SO
4
, MgЅO
4
, SaЅO
4
) ko‘p yig‘ilishi oqibatida yuzaga keladi;
d) Karbonatli (sodali) sho‘rlanish 
– tuproqda natriy 
karbonat tuzlarining (Na
2
SO
3
, NaHCO
3
) ko‘p yig‘ilishi oqibatida 
yuzaga keladi; Zararlilik darajasiga ko‘ra, tuzlar o‘ta zararli 
(Na
2
CO
3
, NaHCO
3
, NaCl), zararli (SaSl
2
, MgCl
2
, Na
2
SO
4
) va 
kam zararli (MgЅO4, SaЅO4, SaCO
3
) toifalarga ajratiladi.
Sho‘rlangan tuproqlarda ekinlar nobud bo‘lishining asosiy 
sababi sifatida tuproq eritmasi osmotik bosimining yuqoriligi 
ko‘rsatiladi.
Bunda tuproq eritmasining osmotik bosimi hujayra sharbati-
ning bosimidan yuqori bo‘lib, o‘simlikning ayrim to‘qimalariga 
suv yetib borishi qiyinlashadi. Bu jarayonda transpiratsiya 
miqdori kamayadi, asssimilyatsiya, o‘simlik a’zolarining nafas 
olishi yomonlashadi, o‘simlik to‘qimalarida shakar moddasi 
ko‘payadi. Oqibatda o‘simlikning qurishi va nobud bo‘lishi sodir 
bo‘ladi.

132 
O‘zbekiston sharoitida sug‘oriladigan ekin maydonlari 
asosan ikkilamchi sho‘rlanishdan aziyat chekadi.
Tuproqning ikkilamchi sho‘rlanishi (sizot suvlarini oqib 
ketishi qiyin bo‘lgan sharoitda) ekinlarni sho‘rlangan suvlar bilan 
sug‘orish oqibatida sodir bo‘ladi.
Sizot suvlarining oqib ketishi qiyin bo‘lgan ekin maydon-
larida yer osti suvlarini sathi ko‘tarilib ketadi.
Sathi ko‘tarilgan yer osti suvlarining bir qismini ekinlar 
ildizlari orqali o‘zlashtirsa, qolgan qismi tuproq yuzasi orqali 
bug‘lanadi. Bu jarayonda suvni tarkibidagi erigan tuzlar tuproq-
ning yuqori qatlamida qolib ketadi. Oqibatda sug‘oriladigan 
maydon tuprog‘iining yuza qismida tuzlar miqdori ortib, 
tuproqning sho‘rlanishi yuzaga keladi.
Ma’lumki, yer ostidan ko‘tarilayotgan suvlarning tuzlilik 
darajasi nisbatan yuqori bo‘ladi. Sug‘orishga ishlatilayotgan ariq 
suvlarining tuzlilik darajasi yuqori bo‘lmaganligi tufayli, ular yer 
ostidan ko‘tarilayotgan suvlar bilan aralashadi va sizot suvlarning 
tuzlilik darajasini mo‘tadil holatda ushlab turadi. Agar ariq 
suvining tuzlilik darajasi ham baland bo‘lsa, unda sug‘oriladigan 
maydonning sho‘rlanishi yanada tezroq kechadi va kuchliroq 
darajada bo‘ladi.
Sug‘orishga ishlatilayotgan suv va sug‘oriladigan maydon 
tuproqlarining tuzlilik darajasini baholash uchun ma’lum 
sinflashtrishlardan foydalaniladi.
Sug‘orishga ishlatilayotgan suvlarni tuzlilik darajasi bo‘yicha 
baholashda tuzlarning miqdoriga ko‘ra ajratilgan quyidagi 
sinflashtirishdan foydalaniladi. 
Qishloq xo‘jaligi ekinlari yetishtirilayotgan tuproqlar parva- 
rishlanayotgan ekinning tuproq tarkibidagi tuzlarning darajasiga 
chidamliligi nuqtai nazaridan quyidagi sinflarga ajratiladi:

133 
1.37-jadval.
 

Download 13,74 Mb.