292
Portlandsementlarda uch kalsiyli silikat ko‘p miqdorda bo‘lganda sementning
suv va sulfat ta’siriga turg‘unligi kamayadi. Gidroliz vaqtida undan erkin kalsiy oksid
gidrati ajralib chiqadi, bu gidrat juda eruvchan bo‘lganligi sababli betondan yuvilib
chiqib ketadi. Shunga ko‘ra sulfat ta’sirida turg‘un portlandsementda uch kalsiyli
silikat miqdori standartda ko‘rsatilgandek, 50% dan oshmasligi shart.
Oddiy portlandsement ishlab chiqarish texnologiyasi kanday bo‘lsa, sulfat
ta’siriga turg‘un portlandsement ishlab chiqarish texnologiyasi ham xudi shunday.
Sulfat ta’siriga turg‘un portlandsement ikki markaga bo‘linadi: 300 va 400.
Bu portlandsementdan gidrotexnika qurilishlarida, doim namlanish va ko‘rish
yoki muzlash hamda erish bilan birga sulfatli suvlar ta’siriga uchrab turadigan beton
xamda temir-beton konstruksiyalar tayyorlash uchun keng foydalaniladi.
1950 yilgacha O‘zbekistondagi sement zavodlari tarkibida alyuminat ko‘p
bo‘lgan (15% gacha) portlandsement ishlab chiqarar edi. Bunday sement sulfatli
suvlarga chidamsiz, chunki alyuminat miqdori ko‘p bo‘lgan portlandsementning
sulfatli suvlarda emirilishiga asosiy sabab uchkalsiyli
gidroalyuminatning suvda
erigan gips bilan o‘zaro ta’sir etishi Natijasida kalsiy gidrosulfoalyuminat («sement
batsillasi») hosil bo‘ladi. U sementtosh g‘ovaklarida kristallanib, toshni emirib
yuborishiga xarakat qiladi. Demak, klinker tarkibida uch kalsiyli alyuminat (S
3
A)
minerali yo‘q bo‘lsa, sement sulfatlar ta’siriga bardosh bera oladi. Lekin klinkerda
butunlay uch kalsiyli alyuminatning bo‘lmasligi ham mumkin emas, chunki bu xolda
sementning qotishi nihoyatda sekinlashib ketadi. Shuning uchun sulfatga chidamli
portlandsement klinkeri tarkibidagi uch kalsiyli alyuminat miqdori 5% dan
oshmasligi lozim.
Sementning suvdagi korroziyasi ko‘p jixatdan klinkerda uch kalsiyli silikat
(C
3
S) miqdoriga bog‘liq. Uch kalsiyli silikatning gidrolizi
natijasida erkin kalsiy
gidroksid hosil bo‘ladi. U betondan yuvilib chiqib ketadi yoki sulfat bilan reaksiyaga
kirishib gips hosil qiladi. Gips uch kalsiyli alyuminat bilan o‘zaro ta’sir etishadi.
Shuning uchun sulfatga chidamli portlandsement tarkibida uch kalsiyli silikat ham
ko‘p bo‘lmasligi kerak. Lekin klinker tarkibida juda oz bo‘lsa ham sulfatga chidamli
293
bo‘lgan qotayotgan sementda Ca(OH)
2
hosil bo‘laveradi. Shuning uchun, yuvilib
ketish korroziyasining oldin olish maqsadida sulfatga chidamli portlandsementga
15% gacha gliej qo‘shiladi. U Ca(OH)
2
ni yuqorida aytib utilganidek, kam eriydigan
kalsiy silikatlarga aylantiradi.
O‘zbekiston fanlar akademiyasining muhbir a’zosi, kimyo fanlari doktori,
professor I.S. Kansepolskiy rahbarligida bir guruh olimlar
sementlarning sifatini
yaxshilash borasida olib borgan ishlari natijasida, bu sementlarning sulfat suvlariga
chidamliligini yanada oshirish uchun klinker tarkibidagi C
3
A minerali miqdorini
ancha kamaytirib, to‘rt kalsiyli alyumoferrit (C
4
AF) mineralining miqdorini oshirish
kerakligini aniqladilar. Bunga 2…3% kolchedan quyindisini sement xom ashyosiga
kuydirishdan oldin qo‘shib erishildi va shu bilan birga
sementni kuydirish jarayoni
xam tezlashdi. Temir kolchedani katalizator sifatida qo‘shilishi maxalliy
sementlarning O‘rta Osiyo sharoitida, ayniqsa, yangi o‘zlashtirilgan joylarning quruq
va issiq hamda sovuq iqlim, kuchli shamol va sho‘r suvlariga chidamli, kam
alyuminatli alyumoferrit portlandsement olish imkonini beradi. Bu sement 1960
yildan Quvasoy, 1965 yildan esa Oxangaron sement zavodlarida ishlab
chiqarilmoqda.
O‘zbekistonda bunday sement ishlab chiqarishni birinchi bo‘lib, texnika fanlar
nomzodi S.T. To‘xtaxujaev amalga oshirdi. Yuqorida aytilgandek,
sulfatli suvlarga
chidamli portlandsement tarkibida C
3
A miqdori 5% atrofida olinib, bunday sementda
C
3
S ko‘pi bilan 50% ni tashkil qilar edi. Bu sementning dastlabki kunlardagi
mustahkamligi (markasi) birmuncha past bo‘ladi. Silikati ko‘p (C
3
S miqdori 50% dan
ortiq) sementning sulfatli suvlarga chidamliligini oshirish borasida hozir ham
izlanishlar olib borilmoqda.
Ba’zi olimlar yuqori asosli, tarkibida alit moddasi ko‘p bo‘lgan
portlandsementlar qotayotganda zich, mustahkam struktura hosil qilgani uchun
ularning ichiga sulfatli suvlarning
singib kirishi kamayib, pishiqroq bo‘ladi deb
hisoblaydilar. Shuning uchuy so‘nggi yillarda AQSH standartlaridan C
3
S uchun
kiritilgan chegaralash olib tashlangan.
294
I.S. Kansepolskiy rahbarligida olib borilgan ko‘p yillik tajribalar
portlandsement klinkeri tarkibidagi S
3
A miqdorini minimumgacha (1…2% gacha)
kamaytiriladi va C
3
S miqdorini 50% atrofida qoldirib, sementlar
asosligini oshirish
mumkinligi ko‘rsatib berildi. Bu ishlar natijasida sulfatli suvlarga chidamli 400
markali, kam alyuminatli alyumoferrit portlandsement olinadi. Dastlab sulfatli
suvlarga chidamli semenlar markasi 300 ga teng edi. SHunday qilib, oldindan
belgilangan mineralogik tarkibli sement Quvasoy xom ashyosi bazasida sanoat
miqyosida ishlab chiqarilmoqda.
