|
-bob. Portlandsement texnologiyasiBog'liq Qurilish materiallari texnologiyasi7-bob. Portlandsement texnologiyasi
1- §. Xom ashyo materiallari va yoqilg‘i
Portlandsement klinkeri ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida tarkibida kalsiy
karbonat ko‘p bo‘lgan karbonat jinslar va tarkibida kremniy oksid, alyuminiy oksid
hamda temir oksid bo‘lgan gillar, shuningdek, gil va kalsiy karbonatning tabiiy
aralashmalari (mergellar) ishlatiladi. Keyingi yillarda portlandsement ishlab
chiqarishda gilni butunlay ishlatmaslik yoki qisman ishlatish maqsadida, nordon va
asosan domna shlaklari, nefelin chiqindilaridan foydalanilmoqda. Shuningdek, gips
yoki angidridni gil bilan aralashtirib, portlandsement, sulfotsement va SO
2
gazi
olishning kompleks texnologiyasi ishlab chiqilgan. Bu texnologiya sulfat kislota kam
ishlab chiqariladigan mamlakatlarda yo‘lga qo‘yilgan.
Nefelin shlami chiqindi sifatida alyuminiy oksid ishlab chiqaruvchi sanoatda
hosil bo‘ladi. Uning tarkibida 25…30% SiO
2
; 2…5% Al
2
O
3
; 3…5% Fe
2
O
3
; 50…58%
CaO va 3…8% boshqa oksidlar, chunonchi 1,5…3% ishqorlar bor. Tarkibida
shuncha CaO bo‘lgan materialga 15…20% ohaktosh qo‘shib, portlandsement ishlab
chiqarish uchun xom ashyo aralashmasini tayyorlash mumkin.
Nefelin shlami ishlatish pechlar unumdorligini 20…30% ga oshiradi va yoqilgi
sarfini 25% ga kamaytiradi.
40…50% gacha tarkibida kalsiy oksidi bo‘lgan domna shlaklari ham
portlandsement ishlab chiqarish uchun qimmatli homashyo hisoblanadi. Hozircha
ular ko‘p miqdorda ishlatilmaydi, lekin ular asosida yirik portlandsement ishlab
chiqarish korxonalarini tashkil qilish mumkin.
Gil suvda osongina ivib, bo‘shashib ketadigan mayda dispers ikkilamchi tog‘
jinslaridan iborat. Ular bitta konning o‘zida mineralogik va granulometrik
(donadorlik) tarkibi jixatdan juda xilma-xil bo‘lishi bilan farq qiladi. Ko‘pincha gil
tarkibida ko‘p miqdorda tog‘ jinslari, ularning siniq parchalari — shag‘al, qum va
tosh holidagi dag‘al qo‘shilmalar bo‘ladi . Shuning uchun ularni oldindan yaxshilab
saralab olish zarur.
183
Gillning mineralogik tarkibi asosan suv, alyumosilikatlar va kvarsdan iborat.
Gillarning kimyoviy tarkibida asosan uchta oksid bor: kremniy oksid (60-80%),
alyuminiy oksid (5…20%) va temir oksid (3…15%). Gilda oz miqdorda karbonat
tuzlari holida kalsiy va magniy oksidlari uchrashi mumkin. Lekin gillarning ba’zi
turlarida kalsiy oksid 25% gacha, magniy esa 3% gacha bo‘ladi (bularga slanets,
lesslar misol bo‘ladi).
«Lyoss» so‘zi xalqaro termin bo‘lib, tuzilishi jixatdan fizik, mexanik,
mineralogik va kimyoviy tarkibga ega. U er yuzining ma’lum rayonlarida vujudga
kelgan, to‘rtlamchi davrda paydo bo‘lgan tog‘ jinsidir.
Geologlarning tekshirishicha, lyoss deb ataluvchi tog‘jinslari planetamizda
keng tarqalgan bo‘lib, ular Evropa, Osiyo va Amerika qit’alarida ko‘plab uchraydi.
Lyosslar o‘ziga xos tog‘jinsi hisoblanib, kimyoviy va fizikaviy xossalari bilan boshqa
jinslardan farqlanib turadi (20-jadval).
Gillar tarkibida SO
3
, Na
2
O, va K
2
O kabi eruvchan tuzlar xam uchraydi. Bu esa
maqsadga muvofiq emas. Klinker ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan gillarda bu
tuzlarning miqdori iloji boricha kam bo‘lishi kerak.
Kalsiy karbonatning jinslar tabiatda ohaktosh, bo‘r, ohaktosh-chig‘anoq va
marmar holida uchiraydi. Karbonat jinslarining marmardan boshqa hamma turlari
portlandsement ishlab chiqarishda ishlatiladi. Gillar singari ohaktosh va bo‘rning
ham, cho‘kindi jins bo‘lgani uchun, kimyoviy tarkibi va fizik xossalari juda xilma-
xildir.
20-jadval
Aniqlash usullari
Miqdori
Lyoss jinslarining rayonlar bo‘yicha tarkalishi
Toshken
t
Samarqan
d
Toshken
t oldi
Angre
n
Qarsh
i
Mirzacho‘
l
1.
Granulometri
k tarkibli fraksiyalar
(%hisobida)
Qum
Chang
14,00
73,0
8,31
79,82
11,06
49,12
9,00
79,00
11,40
74,00
8,2
80,2
184
Gil
13,00
11,97
8,76
8,00
14,60
7,1
2.
Mineral
tarkibli (%hisobida
solishtirma og‘irligi
2750
kg/m3
bo‘lganda)
Engil fraksiya
Shu jumladan kvars
Dala shpati
Gil minerallari
87,00
43,00
22,00
22,00
88,61
39,43
25,96
23,22
93,74
32,28
22,58
28,88
95,70
35,23
37,53
22,94
98,00
41,50
30,70
15,80
94,26
31,22
24,64
29,38
3.
Suvda
eruvchan
tuzlar
miqdori,
mg/ekv
hisobida
HSO
3
Cl
SO
4
35,80
8,0
11,00
17,90
1,90
30,20
3,20
5,93
44,31
10,20
4,19
35,80
0,50
4,20
11,39
40,00
-
10,00
4. Kimyoviy tarkibi
miqdori (% hisobi-
da)
SiO
2
Al
2
O
3
CaO
CO
2
Fe
2
O
3
MgO
33,20
11,40
13,60
8,80
2,70
0,55
52,60
10,94
11,79
9,32
3,24
3,19
59,27
15,00
11,00
9,50
3,20
4,10
49,00
14,00
10,00
5,20
2,30
5,00
57,01
14,37
9,81
4,90
3,1
4,8
56,00
13,31
5,51
3,20
1,75
8,00
5.
Karbonat
tuzlarning miqdori
(% hisobida)
28,50
20,70
26,20
22,30
21,00
26,80
6. Gumus miqdori
(% hisobida)
-
0,23
0,28
0,33
0,83
0,30
7.
Namligi
(%
hisobida)
8 Hajimiy massa,
kg/m
3
10,51
1770
6,30
1420
8,61
1340
8,40
1470
6,00
1380
18,45
1550
9. G‘ovakligi (%
hisobida)
38,00
49,20
51,20
47,00
51,40
44,00
Kimyoviy sof kalsiy karbonat tarkibida 56% CaO va 44% CO
2
bo‘ladi. Biroq,
tabiatda faqat kalsiy karbonatdan iborat sof ohaktoshlar kam uchraydi.
Portlandsement ishlab chiqarishda ishlatiladigan ohaktoshlar tarkibida CaO dan
185
tashqari qumtuproq (8% gacha), giltuproq (2% gacha), temir oksidlar (1% gacha),
magniy oksid (2% gacha) va SO
3
(1% gacha) bo‘lishi mumkin.
Kalsiy karbonat jinslarining zichligi va mustahkamligi keskin o‘zgarib turadi,
ya’ni tabiatda kristall strukturali, juda zich ohaktoshlar va yumshoq, po‘k jinslar
(bo‘r) ham uchraydi. Portlandsement ishlab chiqarishning texnologik sxemasi
tanlanayotganda turli kalsiy karbonat jinslarining fizik xossalari hisobga olinadi.
Mergellar gilsimon moddalar va juda mayda kalsiy karbonat zarrachalarining
tabiiy aralashmasidan iborat cho‘kindi tog‘ jinsi hisoblanadi. Mergellar borligiga
qarab, ohaktoshli mergel (90…95% CaCO
3
), ohaktosh karbonatli mergel (20…90%
CaCO
3
) va mergel (50…70% CaCO
3
) ga bo‘linadi. Taxminan 65% CaCO
3
va 25%
gildan tashkil topgan mergellar juda qimmatbaho xom ashyo hisoblanadi. Bunday
mergel kuydirilgandan so‘ng kimyoviy tarkibi bo‘yicha klinkerga o‘xshab ketadi.
Shuning uchun uni ishlatish bilan portlandsement ishlab chiqarish sxemasi ancha
soddalashadi. Tarkibidagi CaCO
3
miqdori bo‘yicha sun’ny tayyorlangan xom ashyo
aralashmasiga mos keladigan mergellar sement sanoatida «natural» deb ataladi.
Mergellar ham, kalsiy karbonat jinslari singari, fizik xossalari bo‘yicha bir-biridan
keskin farq qilishi mumkin. Ba’zi mergellar zich strukturali va mustahkam bo‘lsa,
boshqalari bo‘r singari yumshoq va po‘k bo‘ladi.
|
| |
