188
Portlandsement klinkeri ishlab chiqarishda quyidagi asosiy texnologik
bosqichlari bajariladi:
1. Ohaktosh va gil qazib olinadi;
2. Xom ashyo materiallari tayyorlanadi va maydalaniladi;
3. Yoqilg‘i tayyorlanadi;
4. Xom ashyo materiallari kuydiriladi.
Klinkerni tuyish va portlandsement ishlab chiqarish uchun asosan kuyidagi
texnologik jarayonlar bajariladi:
1. Qo‘shilmalar tayyorlanadi;
2. Klinker qo‘shilmalar bilan birga tuyiladi;
3. Portlandsement omborga joylanadi.
Talab qilingan kimyoviy tarkibli bir jinsli xom ashyo aralashmasini hosil qilish
uchun uning tarkibiga kiradigan materiallarni tayyorlash kerak. Bunday aralashmani
tayyorlash uchun uning tarkibiga kiradigan materiallarning (ohaktosh, gil va
muvofiklashtiruvchi qo‘shilmalar) ning hammasi mayda qilib to‘yiladi
va yaxshilab
aralashtiriladi. Aralashma tarkibiga kiradigan materialar maydalab tuyilsa, xom ashyo
aralashmasi tarkibidagi oksidlar kuydirilayotganda o‘zaro yaxshiroq ta’sirlashadi.
Xom ashyo iloji boricha maydalab tuyilsa, u kuydirilayotganda klinkerda ta’sir
etishmay qolgan moddalar deyarli butunlay bo‘lmaydi. Bu vaqtda hamma oksidlar
minerallar holida bog‘langan bo‘ladi. Klinker ishlab chiqarishning ikki usuli mavjud
bo‘lib, ular biri ikkinchisidan xom ashyo aralashmasini kuydirishga tayyorlash
texnologiyasi bo‘yicha farq qiladi. Bular ho‘l va quruq usullardir. Birinchi holatda
xom ashyo materiallarini aralashtirish va maydalash ma’lum miqdordagi suv
ishtirokida amalga oshiriladi. Xom ashyo komponentlaridan
iborat aralashma
ko‘rinishidagi qaymoqsimon konsistensiyali suspenziyani «shlam» deb ataladi.
Ikkinchi holatda esa xom ashyo materiallari avvaldan yoki maydalash va aralashtirish
jarayonida quritiladi, quruq xom ashyo komponetlarini birgalikda quruq
maydalashdan hosil bo‘luvchi mayda dispersli quruq kukuni esa – xom ashyo uni deb
189
yuritiladi. Quruq usul klinker hosil qilish uchun kerakli issiqlikni sezilarli (1,5–2
marta) tarzda kamaytirishga imkon beradi
Quruq usulda klinker olishda kuydirish uchun sarflanuvchi issiqlik sarfi 180–
1100 kkal/kg, ho‘l usulda esa 1400–1600 kkal/kg klinker miqdorini tashkil etadi.
Xom ashyo materiallarini quritish uchun kerak bo‘lgan issiqlikni hisobga olganda
(120–150 kkal/kg klinker) quruq usulda, ho‘l usuldagi 1500 kkal miqdorga nisbatan
olganda 1 kg klinkerga 900–1250 kkal/kg tashkil etadi. Oxirgi yillarda jahonning
ko‘pgina mamlakatlarida,
shu jumladan, O‘zbekistonda ham sementni quruq usulda
ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan va qo‘yilmoqda, ammo ho‘l usul ulushi hamon
yuqorligicha (50 % atrofida) qolmoqda.
Xom ashyo tayyorlash texnologiyasi xomashyo materiallari xususiyatlariga
ko‘ra tanlanadi. Xom ashyo aralashmasi minimal tarzda ikki, ko‘pincha esa uch va
hatto to‘rt komponentdan tashkil topadi.Xom ashyo aralashmasini tayyorlash uchun:
a) CaCO
3
tutuvchi ohakli komponenti uning aralashmada bo‘lgan kerakli miqdoridan
ko‘proq qilib olinishi lozim; b) tuproqli komponent ushbu komponentning kimyoviy
tarkibi
asosan SiO
2
va Al
2
O
3
kislotali oksidlardan, shuningdek, ma’lum miqdorda
Fe
2
O
3
iborat bo‘ladi; v) bir yoki ikki kislotali oksidning aralashmada zaruriy
miqdorga etkazilishi uchun xizmat qiluvchi korrektirlovchi (muvofiqlashtiruvchi)
qo‘shimchalar qo‘shiladi. Xom-ashyo aralashmasi asosan 75–80 % karbonat va
tuproqli 25-20% komponentlardan tashkil topadi. Ohakli
va tuproqli komponentlar
sifatida: ohaktoshlar, tuproqsimon ohaktoshlar, ohaktoshli mergellar, tuproqsimon
mergellar, ohaktoshli tuproq va tuproq kabi xomashyolardan iborat turli jinslardan
foydalaniladi. Tabiiy tuproqli xomashyo o‘rniga: asosli
va nordon domna shlaklari,
nefelinli shlam, yonuvchi slanetslarning kullari kabi turli ishlab chiqarish
chiqindilaridan foydalaniladi.
Sement ishlab chiqarishning quruq usulida xomashyo komponentlari
maydalovchi uskunalarda maydalanadi, qurituvchi barabanlarda quritiladi, so‘ng
yanada maydalanishi uchun bir vaqtning o‘zida uzluksiz ravishda ishlovchi sharli
quvursimon tegirmonlarda maydalanadi va aralashtiriladi.
Xom ashyo unining jami
190
namligi tegirmonlar ichiga aylanma pechlar ichidan chiquvchi issiq tutun gazlari
hisobiga 1–2 % gacha etkaziladi. Quruq xom ashyo uni maxsus vertikal siloslarga
etkaziladi, bu erda uning tarkibi kerakligicha o‘zgartiriladi. So‘ng xomashyo uni
uchun barcha hajmi bo‘yicha o‘rtalashtiriladi (gomogenizatsiyalanadi) va aylanma
pechlarning sarflanma bunkerlariga uzatiladi Garchi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar
jihatdan quruq usul afzalroq bo‘lsa ham, xozirgi vaqtda qator mamlakatlarda,
shuningdek Rossiyada va AQSHda ho‘l usul keng tarqalgai.
Quruq usul Yaponiya,
Germaniyada va Italiyada keng tarqalgan. Xozirgi kunda mamlakatimizda ham
«quruq» usulni ko‘proq qo‘llash tendensiyasi salmoqli o‘rin olmoqda.
Ho‘l usul. Portlandsementni «ho‘l» usul bo‘yicha ishlab chiqarishda asosiy
texnologiya operatsiyalarni bajarish tartibi 24-rasmda berilgan.
191
Охактош Гил Сув Кумир Актив минерал кушилма
Кондан казиб Кондан азиб Майдалаш Кондан казиб олиш
олиш олиш
Иккива уч Майдалаш Куритиш ва Майдалаш
поганали кукунлаш
майдалаш
Шлам олиш
Куритиш
Улушлаш Гипс тош
Шар тегирмонида бирга майдалаш Майдалаш
Бассейнларда шламнинг таркибини тугирлаш ва саклаш
Клинкер хосил булгунча печларда шламни пишириш
Клинкер совутиш ва саклаш
Улушлаш
Клинкерни гипс ва актив минерал
кушилмалар билан кукунлаб,
портландцемент олиш
Цемент силосларда саклаш
Копларга жойлайдиган
Копсиз махсус
машина цементни
ташувчи вагон-
ларда цемент-
ни жунатиш
Копларда цементни
жунатиш
Кондан козиб
олиш
Икки ва уч
поганали
майдалаш
192
24-Rasm.Portlandsementni «ho‘l» usul bo‘yicha ishlab chiqarishning texnologik
sxemasi
