204
quruq) ko‘ra ma’lum haroratlar oralig‘ida turlicha bo‘lishi aniqlandi. Biroq, shlamdan
suvni bug‘lanib chiqib ketishidan so‘ng xom ashyo aralashmalarining ikkala turida
ham bir xildagi kimyoviy va fizik- kimyoviy jarayonlar kechadi.
Xom ashyo shlamini pech gazlari ta’sirida sekin-asta qizdirish bilan materialning
harorati 70–100 °C gacha tez ko‘tarila boshlaydi,
bu esa xomashyodan mexanik
bog‘langan suvning yo‘qolishiga olib keladi. 100–250 °C haroratlar oralig‘ida
tuproqning minerallari adsorbsion bog‘langan suvini yo‘qotadi, buning ketidan
tuproq minerallarining dissotsiatsiyalanish jarayonlari boshlanadi va bu tuproq
minerallarining kristall panjarasini termik parchalash bilan shartlanadi.
Bunda
shuningdek alyuminiy oksidlari va temir oksidlari gidratlarining parchalanishi o‘rin
tutadi.
Tuproq minerallarining degidratatsiyalanishi taxminan 250 dan 1000 °C
haroratlar oralig‘ida sodir bo‘ladi. Tuproq minerallarining termik parchalanishining
borishiga
mineralogiya,
aralashmalar
mavjudligi,
kristall
panjaraning
nuqsonlanganlik darajasi, zarrachalar o‘lchami, gaz atmosferasining tarkibi va boshqa
omillari sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Haroratning ortishi bilan tuproq minerallari o‘zlarining kristall panjaralarida
yanada o‘zgarishlarga uchraydilar, suvning chiqib
ketishi natijasida qolgan
Al
2
O
3
·nSiO
2
tarkibli qoldiq, oxirida parchalanib ketadi va bunda avval amorflangan
oksidlar hosil bo‘ladi. Ularning har qaysisi haroratning ko‘tarilishi bilan
rekristallanadi va murakkab polimorf o‘zgarishlarni boshidan kechiradi.
Tuproq minerallarining degidratatsiyalanishi
va kristall panjaralarining
buzilishidan so‘ng hosil bo‘luvchi amorf modda rivojlangan holdagi solishtirma
yuzaga va yuqori reaksion qobiliyatga ega bo‘ladi va bu karbonatli minerallarning
dissotsiatsiyasini tezlashtiradi hamda kalsiy silikatlari alyuminatlari va ferritlarini
hosil qilish bilan kalsiy oksidi bilan o‘zaro ta’sirini engillashtiradi. Kristall panjarani
termik chidamliligiga bog‘liq
ravishda, tuproq minerallari quyidagicha ketma-
ketlikda joylashishlari mumkin: alyuminiy va temir gidroksidlari (300–450 °C),
205
allofan (550 °C), kaolinit, galluazit, gidroslyuda (600–800 °C), montmorillonit (800–
900 °C), slyudalar (900–1150 °C).
Kalsit, dolomit, ankerit (CaCO
3
· FeSO
3
) karbonatlarining parchalanish kinetikasi
shuningdek ularning kelib chiqishi, kristallanish darajasi
va aralashmalarning
mavjudligiga bog‘liqdir. Ushbu omillarning barchasi CaO hosil bo‘lishining harorat
chegaralariga va yuqori haroratlarda uning reaksion qobiliyatlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Karbonatlar dissotsiatsiyalanishining haroratga oid chegaralari va eng faol
holatdagi CaO hosil bo‘lishi kalsit (argonit) → dolomit → ankerit qatorida pasayadi,
kristallik darajasi bo‘yicha esa dag‘al- va yirik kristall- 0,5+1,0 mm holatidan 0,01
mm o‘lchamli polimorf ko‘rinishlarga o‘tadi. Ca(OH )
2
degidratatsiyalanishidan
olingan CaO yuqori reaksion qobiliyatga ega bo‘ladi, eng
kam reaksion qobiliyatga
ega bo‘lgani – avvaldan kuydirilgankalsiy oksididir. Kalsiy karbonatining
dissotsiatsiyalanish harorati disperslik strukturasiga va jinsdagi mavjud aralashmalar
turi va miqdoriga bog‘liq ravishda 550–900 °C chegarasida yotadi.
Kalsiy
karbonatining parchalanish reaksiyasi katta miqdorda issiqlik yutilishi bilan kechadi.
