Xom ashyo aralashmasi (shlam) ni kuydirish. Shlam ho‘l yoki quriq usulda
tayyorlangan bo‘lishidan qatiy nazar aylanma pechlarda kuydiriladi. Hozirgi aylanma
pechlar po‘latdan yasalgan barabandan iborat. Metallni yuqori temperatura ta’siridan
saqlash va issiqlik kam isrof bo‘lishi uchun pechning ichiga o‘tga chidamli
materiallar qoplanadi (futerovka qilinadi). Bu o‘tga chidamli materiallar ishlash
sharoitiga qarab tanlanadi. Qoplama sifatida A va B klassdagi shamot g‘isht,
gil-
tuproq va magnezial o‘tga chidamli g‘isht ishlatiladi. Qoplama sifatida ancha arzon,
o‘tga chidamli beton ishlatish tajribasi ham bor. Ammo bu material hozircha faqat
tajriba sifatida ishlatilmoqda.
Hozirgi kunda O‘zbekiston zavodlarida klinkerning asosiy qismi 3x100, 4x150,
4,5x170, 5x60 va 7x90 m o‘lchamli pechlarda ishlab chiqarilmoqda. Ularning bir
sutkadagi klinker bo‘yicha ish unumi 400, 800, 1200 va 1800 tonna. Solishtirma
issiqlik sarfi 5000…6700 kJ/kg; har bir pech uchun solishtirma elektr energiyasi sarfi
25…26 kVt
.
soat/tonna klinkerni tashkil qiladi.
Pech uch xil tezlikda, ya’ni minutiga 0,5; 0,75 va 1 marta aylanishi mumkin.
Tezlikni elektr dvigatelning aylanishlar sonini o‘zgartirish bilan o‘zgartirish mumkin.
Pech 4
0
gradus qiyalikda o‘rnatilgan. Pech qiya o‘rnatilgani uchun u aylanganida
material baraban ichida pastga surilib tushadi. Pechning ko‘tarilgan tomoni chang
ushlagich kamerasiga kirib turadi. Tashqaridan havo kirmasligi uchun chang
200
kamerasi bilan baraban orasidagi tirqish maxsus tuzilmalar bilan zichlanadn. Shlam
cho‘michli ta’minlagich yordamida bachokdan truba orqali pechga oqib keladi.
Qarama-qarshi tomondan pechga ko‘mir changi, chang-havo yoki gaz-havo
aralashmasi bosim ostida purkaladi. Ko‘mir yoki gaz qizib turgan bo‘shliqqa tushib,
pech boshidan taxminan 10 m masofada yonib ketadi. Hosil bo‘lgan qizib ketgan
tutun gazlari pech oxiriga o‘rnatilgan ventilyator barabani yordamida so‘rib
tashlanadn. Kuydiriladigan material tutun gazlariga qarshi tomonga harakat qiladi.
Qizib ketgan gazlar yaxshi qizimagan material bilan uchrashib unga o‘z issiqligini
beradi va soviy boshlaydi. Natijada tashqi havo temperaturasidagi suyuq shlam asta-
sekin erib, uzoqlashmay, pishish temperaturasi (1450
0
C) gacha qiziydi. Qisman erib
qovushib pishayotgan klinker, ayniqsa pechning aylanma harakati tufayli hosil
bo‘lgan klinkerning dumaloq donalari borgan sari zichlashib yuqori mustahkamlikka
ega bo‘la boshlaydi. So‘ngra shu usulda hosil bo‘lgan klinkerning dumaloq donalari
pech oxirida sovuk havo oqimiga duch kelib, unga o‘z issiqligini beradi va qotib
qoladi. Isigan havo yoqilg‘ining yonish zonasiga qisman qaytariladi, deyarli
1000…1100
0
C gacha sovigan klinker esa pech barabanidagi teshikdan zanjirli
rekuperatorning yoki panjarali sovitgichlarga to‘kilib tushadi. Bu erda klinker
50…100
0
C gacha sovitilib, so‘ngra omborga jo‘natiladi.
Sovitgichlar bir necha tipda bo‘lishi mumkin: barabanli sovutgich (hozirgi
kunda bunday sovutgichlar eskirib qolgan), rekuperatorli sovutgich, skrebkali va
panjarali sovitgichlar. Xozirgi pechlarda rekuperatorli yoki panjarali sovitkichlar
o‘rnatilmoqda.
Rekuperatorli sovitgich bir necha po‘lat barabanlardan iborat (uzunligi 150 m
pechda 10 ta baraban bor). Bu barabanlar pechning sovuq tarafida pech aylanasi
bo‘yicha simmetrik joylashgan. Barabanlar pech korpusiga mahkamlangan va biridan
ikkinchisiga darcha ochilgan. Klinker pechdan ana shu darchalar orqali barabanga
to‘kilib tushadi. Barabanlarning ichki yuzasida kurakchalari bor. Pech
aylanayotganda ko‘rakchalar klinkerni sidirib oladi; klinker yuqorigi holatga etgach,
u kurakchalardan to‘kilib tushadi, shu bilan barabanlar bo‘yicha so‘rilayotgan sovuq
201
havodan yaxshi soviydi. Barabanning klinker olinadigan qismida olish teshigi bor,
baraban chetida esa to‘siq bor yasalgan bo‘lib, to‘siq klinkerning olish teshigidan
o‘tishga yordam beradi.
Uzunligi 185 m va diametri 5 m bo‘lgan pech yirik korxonalarda o‘rnatish
uchun qabul qilingan eng yangi konstruksiyadagi aylanma pechdir. Pechga gorizontal
panjara-to‘rli itarib beruvchi sovitgich o‘rnatilgan. Panjara-to‘r qo‘zg‘aladigan va
qo‘zg‘almaydigan paletlardan iborat. Qo‘zg‘aladigan paletlar qaytma-ilgarilama
harakat qiladi. Shu harakat
vaqtida klinker to‘r ustidagi material qatlami orasidan o‘tayotgan havo bilan
sovitiladi. Sovigan klinkerni maydalash uchun sovitgichga bolg‘achali maydalagich
o‘rnatilgan.
Klinker qududlarini iqlim sharoitlariga qarab ochiq va yopiq omborlarda
saqlanadi. So‘nggi yillarda klinkerni saqlash uchun siloslar ham ishlatilmoqda.
Ularning sig‘imi 3…5 sutkada ishlab chiqarilgan klinker hajmiga teng.
Pech sovitgichidan klinker kurakli transportyorlar yoki vagonetkalar orqali
omborlarga jo‘natiladi. Klinker omborlarida greyfer ko‘prik kranlar bo‘lib, ular faqat
ombordagi yuk ortish, yuk tushirish va klinkerni tuyish bo‘limining transport
vositalariga uzatish ishlarini bajarib qolmasdan, ayni vaqtda klinkerga tashqaridagi
havo yaxshiroq tegishi uchun uni aralashtirib ham turadi. Klinker omborlarining
hajmi ancha katta bo‘lib, ularga 30 t va undan ortiq klinker ketadi, Bunday omborlar
asosan klinkerni etiltirish uchun kerak. Omborlarda saqlash davomida klinkerdagi
erkin ohak havo nami ta’sirida so‘nadi. Shu bilan klinker struktura jihatdan kovak
bo‘lib koladi va shuning uchun osongina tuyiladi. Ayrim vaqtlarda klinkerga suv ham
sepiladi.
Etiltirish muddati klinkerni kuydirish sifatiga bog‘liq. Aylanma pechlarda
olingan klinkerni etiltirmasa ham bo‘ladi. Bu korxonani avtomatlashtirishda katta
ahamiyatga ega.
Ish unumi hamda 1 kg klinkerni kuydirish uchun sarflanadigan issiqlik
aylanma pechlar ishining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Shuni aytib
202
o‘tish kerakki, portlandsement ishlab chiqarish ho‘l usulining kamchiligi ham bor.
Shlam namini qochirish uchun anchagina (umumiy sarfning 30% gacha) yoqilg‘i
sarflash kerak. Shuning uchun pechning foydali ish koeffitsientini oshirish maqsadida
iloji boricha nami kam bo‘lgan shlamni ishlatish zarur.
Pechda issiqdan unumli foydalanish kerak. Buning uchun atrof-muhit bilan
kuydirilayotgan material o‘rtasidagi issiqlik almashuvini yaxshilash lozim.
Birinchi tadbirni, ya’ni shlam namini qochirishni uch usulda amalga oshirish
mumkin: shlam suyultirgichlar ishlatiladi, ortikcha suv mexanik usulda yo‘qotiladi va
shlam nami bug‘lantiriladi.
Shlam suyultirgich sifatida turli moddalar-soda, suyuq shisha, torf yoki
qo‘ng‘ir ko‘mirning sodali eritmasi, bitum va tog‘ mumi chiqindilaridan bo‘lgan
ishqoriy torf moddalari, uch polifosfat (Na
2
P
3
O
10
) va boshqalar, ko‘proq sulfit-spirt
bardasi ishlatiladi. Ozgina sulfit-spirt bardasi (quruq aralashma og‘irligining
0,15…0,3%) qo‘shganda ham shlamning oquvchanligi ancha ortadi. Bu esa
shlamning ana shu oquvchanlngini saqlagan holda namni 2…3% kamaytirishga
imkon beradi. Natijada faqat yoqilg‘i sarfi kamayib qolmasdan, shu bilan birga pech
unumdorligi ham ortadi. Chunki bu holda, issiqlikning ko‘p qismi klinkerni
kuydirishga sarflanadi.
Ikkinchi va uchinchi usulda shlam nami mexanik ravishda qochiriladi. Bunda
qo‘llaniladigan turli mexanizm va qurilmalarning tuzilishi hamda ishlashi maxsus
kurslardan mustaqil o‘rganiladi.
Materialning issiq havoga duch keladigan sathini kengaytirish bilan
kuydirilayotgan material va gaz okimi o‘rtasidagi issiqlik almashuvini kuchaytirish
mumkin. Buning uchun pechning sovuq tarafidan 35…40m (700-800
o
C) masofada
zanjirlar osiladi. Shlam zanjir xalqalarga yopishadi. Natijada osib qo‘yilgan zanjir
to‘r orasidan o‘tayotgan gaz oqimiga tegadigan shlamning yuzasi keskin ortadi.
Bundan tashqari, pech aylanayotganda zanjirlar materialni yaxshilab aralashtiradi. Bu
ham shlamga gazlarning yaxshi tegib o‘tishini ta’minlaydi. Zanjir-to‘rlar pechdan
kam chang chiqishiga ham yordam beradi.
203
Zanjirlar bir uchidan, ikkala uchidan o‘ram holida yoki bir uchidan to‘p-to‘p
qilib osiladi. Zanjirlarni o‘ram holida, shuningdek murakkab shaklda osish ham
yaxshi natija beradi. Uzun pechlarda zanjirlarning umumiy uzunligi 2000 m va undan
ortiq bo‘ladi, ularning yuzasi esa taxminan 1500 m
2
. Zanjir to‘r-parda issiqlikni
10…15% gacha kam sarflaydi va pech unumdorligini shuncha miqdorga oshiradi.
Zanjir-to‘r
orqasiga
(ancha
yuqori
temperatura
eonalarida)
turli
konstruksiyadagi issiqlik almashtirgich o‘rnatish ham pechda issiqlik almashinuvini
yaxshilaydi. Issiqlik almashtirgichning o‘tga chidamli po‘latdan ishlangan 10…12 ta
seksiyasi bor. Seksiyalar zona uzunligi bo‘yicha baravar joylashgan bo‘lib, har bir
seksiyada oltitadan tokcha bor. Pech aylanganda tokchalar materialni sidirib oladi va
yuqoriga ko‘tarib, to‘kib yuboradi. Shunda material aralashadi va issiqlik
almashinuvi yaxshilanadi.
Gaz oqimi temperaturasi 1100…1200°C bo‘lgan zonalarda sopol issiqlik
almashtirgichlar o‘rnatiladi. Ularning ham osilgan zanjirlar kabi samaradorligi katta,
ya’ni klinkerni kuydirish uchun 10…15% kam issiqlik sarflanadi va shunga mos
holda pechning unumdorligi ham ortadi.
Pechni aralashma bilan ikki tomonlama ta’minlab turish usuli ham pech
unumini oshirib, yoqilg‘i sarfini kamaytiradi. Bu usulda pechning sovuq tarafidan
shlam uzatiladi, pechning bosh qismidan esa mayda tuyilgan quruq domna shlagi,
TES kullari purkaladi.
| 