3 § Ohaktosh va gilni qazib olish, tashish hamda xom ashyo aralashmasini
tayyorlash
Ohaktosh bilan gil, odatda, sement zavodi yaqinidagi konlardan qazib olinadi.
Ohaktosh portlatish yordamida qazib olinadi va vagonetkalar, platformalar yoki
yukni o‘zi ag‘daradigan mashinalarda tashiladi.
Gilni qazib olish uchun bir cho‘michli (kamdan-kam hollarda ko‘p cho‘michli)
ekskavatorlar ishlatiladi. Gil ham ohaktosh singari tashiladi. Ayrim vaqtlarda bu
maqsadlar uchun gidrotransportdan foydalaniladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan transportdan tashqari, mahalliy sharoitlarga qarab,
lentali transportyorlar (kon1 km gacha, ba’zan esa 5… 8 km gacha uzoqda bo‘lsa)
yoki zavod bilan kon orasi pastbaland yoki binolar qurilgan bo‘lsa, osma sim-arqon
yo‘llardan foydalansa ham bo‘ladi.
Qazib odinadigan xom ashyo narxi turli korxonalarda bir-biridan farq qiladi.
Transport xarajatlari esa xom ashyo umumiy sarfining 60% ini tashkil etadi.
Yog‘ingarchilik va sovuq kunlari yoki uskuna va transport vositalari buzilgan
vaqtlarda ish to‘xtab qolmasligi uchun zavod hovlisida ohaktosh va gil zaxiralari
bo‘lishi kerak. Buning uchun qo‘shimcha yuklash va tashish ishlarini bajarish lozim,
bu esa iqlimi keskin o‘zgaradigan sharoitlarda zavodning normal ish tartibini
ta’minlaydi.
Ohaktosh kondan o‘lchami 500…800 mm va undan katta xarsang bo‘laklar
tarzida olib kelinadi. Bitta apparatda ohaktoshni talab qilingan darajada maydalab
tuyib bo‘lmaydi. Shuning uchun u ikki-uch marta maydalanadi. Avvaliga
ohaktoshning yirik bo‘laklari 100…200 mm o‘lchamda, jag‘li maydalagichlarda bir
marta maydalanib olinadi. Xom ashyo ikkinchi safar odatda, bolg‘ali va konus
193
maydalagichlarda 10…30 mm o‘lchamgacha, so‘ng oxirgi marta suyuq loy bilan shar
tegirmonlarda maydalanadi.
Bu xom ashyo suvsiz maydalangandagiga nisbatan suvda yaxshi maydalanadi.
Suvda maydalanganda materiallarning qattiqligi kamayadi. Ohaktosh tegirmonga
avtomatik boshqariladigan va uzluksiz ishlaydigan tarozi yoki hajmiy dozalagichlar
(ulushlagichlar) bilan uzatiladi. Bu maqsadlarda juda aniq ulushlayligan hajm
ulushlagichlar o‘rnatiladi, chunki ohaktosh gil bilan birga tuyiladi. Shu sababli bu
ikki tashkil etuvchining nisbati aniq bo‘lishi kerak.
Gil tegirmonga suyuq loy holida uzatiladi. Ohaktosh bilan gil birga
maydalanishi tufayli tarkibiga kiradigan materiallar juda yaxshi aralashadi. Xuddi shu
maqsadda muvofiklashtiruvchi qo‘shilmalar ham tegirmonga uzatiladi (aralashma
tarkibiga kirgan ikki asosiy materialning kimyoviy tarkibi talab qilingan tarkibli
klinker olishni ta’minlay olmasligi ma’lum bo‘lsa).
Gil aralashtirgich temir-beton basseyndan iborat bo‘lib, uning tubi va
devorlariga cho‘yan plitalar qoplangan (25-rasm).
25-Rasm . Loy aralashtirgichi.:
194
1-temir-beton rezervuar, 2-privodli tuzilmasi bor ko‘prik, 3-elektr yuritgich, 4-
reduktor, 5-tishli uzatgich, 6-stakan, 7-travers, 8-markaziy ustun, 9-stakan, 10-o‘q,
11—almashtirib turiladigan po‘lat tishli boronalar.
To‘sin romga zanjirlarda po‘lat panjaralar erkin holda osib quyilgan,
maydalagichlarda bir sidra maydalab olingan gil (xaskashlar aylanib turganda) oz-
ozdan aralashtirgichga uzatiladi. Gil bilan birga basseynga suv ham qo‘shiladi. Elektr
dvigatel vositasida harakatga keltirilgan panjalar ko‘pi bilan 3…5 mm o‘lchamda
maydalangan gil kesaklarini suvda ivitadi. Shlam chiqib ketadigan darcha yirik loy
bo‘laklarni ushlab qoladigan panjara bilan berkitilgan. Suyuq loy nasoslar vositasida
ta’minlagich bachoklariga uzatiladi. U erdan aralashma o‘lchov bachoklari orqali shar
tegirmonlariga yuboriladi.
Loy tarkibidagi yirik qo‘shilmalar basseyin tubiga cho‘kadi va vaqti-vaqti bilan
chiqarib tashlanadi.
Shlam (suyuq ohaktosh va loy aralashmasi) ning namligi 34…45% ga etganda
ajratib olinadi. Gil aralashtirgichda maydalanganda, toshsimon qo‘shilmalar va qum
loydan osongina ko‘chib tushadi. Gilni maydalash jarayonini tezlatish va uning
yaxshi o‘tishi uchun issiq suv ishlatiladi.
Loy (gil) aralashtirgich basseynining diametri 8…12 m, unumdorligi esa
12…30 m
3
/soat. Elektr dvigatelning o‘rnatilgan quvvati 35…60 kVt.
Sement zavodlarida yumshoq xom ashyolarni ishlatishga ko‘p e’tibor beriladi
yoki juda samarali bo‘lgan rotorli tegirmonlardan ko‘proq foydalanaladi.
Ho‘l usul bo‘yicha xom ashyo aralashmasini tayyorlash sxemasida xom ashyo
sifatida bitta qattiq komponent (ohaktosh) va ikkinchi yumshoq, suvda oson ivib
ketadigan komponent (gil) ishlatiladi. Xom ashyo sifatida yumshoq bo‘r va tuproq
ishlatilsa, ikkalasi ham aralashtirgichda bir vaqtda maydalanadi. Hosil bo‘lgan
shlamning ivimagan kesaklarini ajratib olish uchun u elakdan o‘tkaziladi va yana
aralashtirgichga solinadi. Yumshoq xom ashyoda toshsimon qo‘shilmalar bo‘lsa, elak
ustidagi mahsulot shar tegirmonlarda maydalanib, so‘ngra shlam bilan aralashtiriladi.
195
26-Rasm. Maydalovchi jismsiz barabanli tegirmon.
1-baraban, 2-qopqoq, 3-sapfa, 4-podshipniklar, 5-tojdor tishli g‘ildirak.
Shlam tayyorlashning uchinchi sxemasi ham bor: xom ashyo ikkita qattiq
modda, ya’ni ohaktosh va zich gil mergeldan iborat bo‘lgan hollarda ishlatiladigan
sxema. Bu sxema bo‘yicha bir marta maydalab olingan ohaktosh va mergel yana bir
bor shar tegirmonlarda maydalanadi. So‘nggi vaqtlarda, o‘z-o‘zicha materiallarni
maydalash prinsipiga asoslangan, juda katta diametrli aylanuvchi barabanda
materiallarni suv ishtirokida kaskad ko‘rinishida pastga tashlab yuboruvchi, ya’ni
to‘kuvchi tegirmonlar ishlatila boshlandi ( 26,27 rasm). «Gidrofol» deb ataluvchi
bunday tegirmon Sizran og‘ir mashinasozlik zavodida tayyorlangan. Diametri7 m
bo‘lgan bu baraban minutiga 13 marta aylanadi. Uning ichki qismi broneplitalar bilan
qoplangan va materialni sochishga mo‘ljallangan, bu broneplitalarga tokchalar ham
o‘rnatilgan. Baraban silindrik qismining uzunligi 2,3 m. Solinadigan materialning
yirikligi 0,35…0,8 m gacha (bo‘r uchun 0,5…0,8 m; ohaktosh uchun 0,35…0,45 m).
Bu tegirmon loy chayqatgich va shar tegirmonlarga nisbatan ancha samarali.
Uning ishlab chiqarish unumdorligi 400…500 t/soat. Harakatga keltiruvchi elektr
dvigatelning quvvati 1600 kVt. Aralashma bu tegirmondan so‘ng shar tegirmonda
mayin holga kelguncha maydalanadi.
196
Xom ashyo aralashmasini tayyorlashga ohaktosh, gil va qo‘shilmalarni
maydalash, dozalash, birgalikda komponentlarni mayin qilib kukunlash va
aralashtirish, hosil bo‘lgan aralashma tarkibini to‘g‘rilash va uni saqlash kiradi.
1t portlandsement tayyorlash uchun 2,5…3 t xom ashyo, ko‘mir va klinker
maydalash kerak. Shu ishlarni bajarishga sement ishlab chiqarish uchun sarflanadigan
elektr energiyasining 60…80% sarf bo‘ladi.
Xom ashyo aralashmasi shlam-basseynlarda aralashtiriladi, tarkibi to‘g‘irlanadi
va saqlanadi, lekin aralashtirgan zahoti zarur kimyoviy tarkibli shlam olinmaydi.
27-Rasm. «Ho‘l» usulda maydalovchi barabanli tegirmon,
1-ta’minlagich. 2-vibrator, 3-baraban, 4-konussimon baraban saralagich, 5-elektr
yuritgich, 6-tishli tojdor g‘ildirak.
Bir kon chegarasidagina emas, hatto butun qatlam balandligida ham ohaktosh
va gil kimyoviy tarkib jixatdan bir-biridan ancha farq kilishi mumkin. Shuning uchun
bir marta ulushlashning o‘zidayoq xom ashyo aralashmasi tashkil etuvchilarining
zarur nisbatda bo‘lishini ta’minlash qiyin. Shlamning kimyoviy tarkibi shlam-
basseynlarda tegishlicha to‘g‘rilanadi. Shlam siqilgan havo yordamida aralashtiriladi.
Shlam tarkibi quyidagi tartibda to‘g‘rilanadi. Sharli tegirmonlardan (28-rasm)
shlam nasoslar bilan shlam-basseyinlarning bittasiga haydaladi. Boshqa basseyinga
esa xuddi shunday yo‘l bilan tayyorlangan shlam uzatiladi. Bu shlam avvalgisidan
197
kalsiy karbonat miqdori kam (yoki ko‘p)ligi bilan farq qiladi. Shlamni yaxshilab
aralashtirib bo‘lingach, har qaysi basseyindagi shlamning kimyoviy tarkibi aniqlanadi
va zarur kimyoviy tarkibli klinker olish uchun ikkala shlamdan qanday nisbatda olish
kerakligi belgilanadi. Shlam belgilangan nisbatda olingandan so‘ng ikkila
basseyindagi shlam nasos bilan uchinchi basseyinga solinadi. Bu erda yaxshilab
aralashtirgach uning titri (CaCO
3
miqdori) aniqlanadi. Titri yo‘l ko‘yilgan miqdordan
ko‘pi bilan 0,1% farqqilgan shlam kuydirish uchun kerakli va qulay hisoblanadi.
28-Rasm. Ikki kamerali trubasimon tegirmonning bo‘ylama kesimi:
1-qabul qilgich voronka, 2-ta’minlagich, 3-trubashnek, 4-qopqoq, 5-
kameralararo to‘siq, 7-yig‘gich-g‘ilof, 8-qabul qilgich patrubogi, 9-kurakchalar, 10-
konus, 11-to‘r, 12-radial kurakchalar, 13-konus, 14-ichi bo‘sh sapfa, 15-bo‘shatgich
patrubogi, 16-darcha, 17-elak, 18-maydalangan jismlar uchun mo‘ljallangan
patrubok, 19-tayyor sement uchun mo‘ljallangan patrubok.
Kuydirish pechi uzluksiz ishlashi uchun (xom ashyo keragicha uzatilmay
qolgan hollarda ham) shlam zaxirasi bo‘lishi kerak. Zavodlarda shlam saqlash uchun
qo‘llanilayotgan shlam-basseynlar konstruksiyasi jihatdan vertikal yoki gorizontal
tipda bo‘lishi mumkin. Vertikal tipdagi basseynlardan, odatda shlamni to‘g‘rilash
uchun foydalaniladi. Ularning hajmi 400…1000 m
3
gacha etadi. Bu basseynlarda
aralashma pnevmatik yoki aralash pnevmomexanik usulda aralashtirilishi mumkin.
198
Zahira shlamni saqlash uchun xar birining sig‘imi 8000 m
3
gacha bo‘lgan gorizontal
shlam-basseynlar quriladi. Gorizontal shlam-basseyn yumaloq temir-beton sig‘imdan
iborat. Ularning diametri 25 m va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Eng yangi
konstruksiyadagi bunday shlam-basseynlarda kranli aralashtirgichlar bor. Kranli
aralashtirgichlar pnevmomexanik aralashtirish prinsipi bo‘yicha ishlaydi.
Pnevmatik va mexanik usullardan bir vaqtning o‘zida foydalanish bir jinsli
shlam tayyorlashga imkon beradi. Yangi qurilgan zavodlarda jumladan
Qizilqumsement zavodida kukunlashtirilgan xom ashyo tarkibidagi CaO, SiO
2
,
Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
oksidlari avtomatik rentgenospektrometr yordamida aniqlanib, bu tarkib
har soatda tekshirib turiladi.
29-Rasm. Tegirmonning bronefuterovkali plitalari:
a-zinapoyasimon,
6-bolt
bilan
mahkamlanadigan
plitkli,
v-boltsiz
mahkamlanadigan plitali, g-zinasimon (poshnasimon) plitali.
Taxlillarning natijalariga qarab hisoblash mashinalari xom ashyolarning
nisbatlarini qaytadan hisoblaydi, ulushlovchi mashinalarga yangi ko‘rsatkichlarni
199
berib, xom ashyo tegirmonlarining to‘g‘ri ta’minlanishi va belgilangan tarkibli shlam
olishni ta’minlaydi.
Shlam sarfini shlam-basseynlardagi sath o‘lchagich signalizatori, shuningdek,
ko‘zatib turuvchi-elektrokontakt, membrana, radioaktiv sath o‘lchagichlar kursatadi.
Bu asbob eng aniq ishlaydigani radioaktiv cath indikatoridir. U radioaktiv izotopli
(masalan, kobalt 60 )quticha (konteyner) va radioaktiv nurlanishlar hisoblagichidan
iborat. Konteyner va hisoblagich silosning qarama-qarshi devorlariga o‘rnatiladi.
Izotopdan chiqayotgan gamma nurlar silosdan o‘tib, hisoblagichga tegadi. Silos bo‘sh
bo‘lsa nurlanishlar ko‘p, silos to‘la bo‘lsa kam bo‘ladi.
| 