МВСl
МВА
Diversifikatsiyalash
darajasi
7.2.-rasm. Koordinatsiyaga sarflanadigan solishtirma xarajatlarning diversifikatsiya darajasiga bog’liqligi
Bog’liq bo’lmagan diversifikatsiyalashda o’rta korxonalar o’rtasida koordinatsiya talab qilinmaydi. Demak, kompaniya portfelidagi o’rta korxonalar soni ko’paygan sari boshqaruv xarajatlari ham ko’payadi. Bunga aksincha, bog’liq diversifikatsiyalashdagi kompaniyalarning xarajatlari o’rta korxonalar soniga va ular o’rtasidagi kerakli koordinatsiya darajasiga qarab ortib boraveradi. Ushbu ko’paygan xarajatlar bog’liq diversifikatsiyalashda katta daromadlarni ham yuqqa chiqarishi mumkin (8.1-jadval).
SHunday qilib, bog’liq va bog’liq bo’lmagan diversifikatsiyalashning qaysi birini tanlash daromadlarni va boshqaruvga sarflanadigan qo’shimcha xarajatlarni solishtirish yuli bilan aniqlanadi.
Kompaniya maxoratidan keng foydalanilsa, shuningdek, boshqaruv xarajatlari ham resurslarni taqsimlashda kerak bo’lgan qiymatlardan oshmasa, korxona butun etiborni bog’liq diversifikatsiyalashga qaratishi kerak. Xuddi shuningdek, agar asosiy o’rta korxonalar o’rta ixtisoslashgan bo’lib, boshqa joyda qo’llanilmasa, boshqaruv xarajatlari ichki bozor strategiyasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan qiymatlardan ortiq bo’lmasa, kompaniya bog’liq bo’lmagan diversifikatsiyalashga kontsentratsiyalanishi kerak.
7.1-jadval
Bog’liq va bog’liq bo’lmagan diversifikatsiyalashni taqqoslash
Diversifikatsiyalash
strategiyasi
|
Amalga oshirish yullari
|
Boshqaruv xarajatlarining
manbalari
|
Bog’liq
|
Ichki kapital bozori. Qayta tarkiblashtirish Resurslarni taqsimlash
|
O’rta korxonalar soni O’rta korxonalar o’rtasidagi
koordinatsiya
|
Bog’liq emas
|
Ichki kapital bozori Qayta tarkiblashtirish
|
|
Diversifikatsiyalashning aksi bo’lgan strategiya ikki yoki undan ko’p kompaniyalarni biznesning yangi imkoniyatlaridan foydalanish bilan bog’liq (masalan, ITTKI) qiymat, tavakkalchilik va daromadlar sohasidagi strategik alyansni tashkil qilishidir.
Vertikal integratsiya
Vertikal integratsiya - shunday usulki, bu usul yordamida kompaniya texnologik zanjirda o’z chiqish bosqichlarini (orqa integratsiya) yoki uning kirish bosqichlarini (oldinga integratsiya) tashkil qiladi.
7.3.-rasm. Texnologik zanjirning bosqichlari va vertikal integratsiya yo’nalishlari
Integratsiya to’liq va tor bo’lishi mumkin. Tuliq integratsiyada barcha kirish yoki chiqishlar birlashadi. Tor integratsiyaga kompaniyaning kirish elementlarining bir qismini sotib olishi va qolganlarini o’z kuchlari bilan ishlab chiqarishi misol bo’la oladi.
Vertikal integratsiyadan foydalanadigan kompaniya odatda o’zining asosiy dastlabki biznesiga xos raqobatli pozitsiyani kuchaytirish istagi bilan izoxlanadi. Bunga quyidagilar sabab bo’ladi:
xarajatlardan tejash;
integratsiyalanayotgan ishlab chiqarishlarda bozor qiymatidan chetlanish;
sifat nazoratini yaxshilash;
o’z texnologiyasini ximoyalash.
Ammo vertikal integratsiyaning salbiy tomonlari xam bor. Ularning ichida eng muximi quyidagilardir:
ortiqcha xarajatlar;
texnologiyalar tez almashgandagi yuqotishlar;
talabning mavxum bo’lgandagi yuqotishlar.
Agar kompaniyaning tashqi arzon ta’minot manbalari mavjud bo’lib, o’z ishlab chiqarishidan foydalansa, vertikal integratsiya xarajatlarni ko’paytirib yuborishi mumkin. Bu kompaniya ichida raqobatning yuqligi sababli xam yo’z berishi mumkin bo’lib, bu uning shu’ba korxonalarini (etkazib beruvchilarni) ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga undamaydi.
Texnologiya keskin o’zgarganda kompaniyaning eskirgan texnologiyaga bog’lanib qolish xavfi vujudga keladi.
Talab doimiy bo’lganda yuqoriroq integratsiya darajasi mahsulot ishlab chiqarishni ishonchliroq ximoyalash va muvofiqlashtirishga imkon beradi. Talab beqaror va mavxum bo’lganda vertikal integratsiyada bunday muvofiqlashtirish qiyin bo’ladi. Bu boshqaruv qiymatining o’sishiga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitlarda tor integratsiya to’la integratsiyaga qaraganda xavfsizroq bo’lib chiqishi mumkin.
SHuni xam qayd qilib o’tish lozimki, tor integratsiya to’la integratsiyaga qaraganda xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. Bu esa ma’lum sharoitlarda kompaniyaga vertikal integratsiyani kengaytirishga imkon beradi.
Ammo, umuman olganda, tor integratsiya boshqaruv xarajatlarini kamaytirishi mumkin bo’lsa-da, u xarajatlarni batamom bartaraf qila olmaydi.
Kompaniya bunga teskari strategiya sifatida yetkazib beruvchilar yoki istemolchilar bilan o’zoq muddatli kontraktlardan foydalanishi mumkin. Bunday aloqalar kredit majburiyatlardan yoki ishlab chiqarishni rivojlantrishga garov investitsiyalardan foydalanishda ayniqsa katta samara beradi.
Bu boshqaruv xarajatlarini oshirmay turib, vertikal integratsiya samarasiga erishishga imkon beradi.
Yangi tarmoqlarga kirish strategiyasi
Yangi tarmoqqa kirish quyidagi uch shakldan birida davom etishi mumkin:
«yutib yuborish»;
yangi kompaniya tuzish;
v) kushma korxona tuzish.
Mavjud korxonani «yutib yuborish» eng ommaviy usul bo’lib, yangi bozorga tezroq kirish ustunligiga ega. SHuningdek u texnologik qoloqlikni tugatish, ta’minotchilar bilan aloqalar bog’lash, yangi tarmoqda raqobatbardoshlikka erishish kabi tusiqlarni yengish uchun yordam beradi. Ko’ptarmoqlarda zarur axborot bazasini rivojlantirish, o’zini resurslar bilan ta’minlash va jiddiy raqobatchi obrusini egallash uchun korxonalarga bir necha yil kerak bo’ladi.
«Noldan boshlash» diversifikatsiyasi tanlangan tarmoqda «bosh» kompaniya boshchiligida yangi kompaniya to’zishni ifodalaydi. Bu kuyidagi xollarda jozibali xisoblanadi:
bunda yetarli vaqt bo’lgan taqdirda;
yangi korxonaning bozorni egallashga bo’lgan xarakatlariga raqobatchi korxonalar reaktsiya bildirmaydilar.
Bunday yul bilan bozorga chiqish boshqa kompaniyani sotib olishdan arzonga tushadi.
Korxona samarali faoliyat ko’rsatishi uchun yetarli tajribaga ega bo’ladi.
Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish tarmoqdagi talab va taklif muvozanatiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Maqsadli tarmoqda nisbatan katta bo’lmagan korxonalar bo’lganligi uchun yosh kompaniyalarga yirik raqobatchilar bilan raqobat qilishiga to’g’ri kelmaydi.
Qo’shma korxonalar tuzish quyidagi xollarda foydali samara berishi mumkin.
Qo’shma korxona - bu yakka tartibda biror bir narsani qilish xavfli yoki tejamsiz ekanligida yaxshi usuldir.
Qo’shma korxonalar resurslarni birlashtirish yanada kuchliroq raqobat ustunliklariga ega bo’lgan tarkibni yaratadigan taqdirda qulaydir.
Xorijiy xamkorlar bilan qo’shma korxonalar ba’zida import kvotalarini, tariflarni milliy-siyosiy manfaatlar va madaniy tusiqlarni yengib o’tishning yagona imkoniyati bo’lib xisoblanadi.
Turdosh tarmoqlarga diversifikatsiyalash strategiyasi
Diversifikatsiyalash variantlarini izlash jarayonida kompaniya turdosh tarmoqlarni tanlashi mumkin. Bunday paytda tarmoqqa diversifikatsiyalash strategik muvofiqlikdan kelib chiqib amalga oshiriladi. Strategik muvofiqlik turli korxonalar o’xshash ishlab chiqarishga ega bo’lgan taqdirda mavjud bo’ladi. Bu esa quyidagilar uchun imkoniyat yaratadi:
maxorat va tajribani bir korxonadan boshqa korxonaga o’tkazish;
ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish maqsadida turlicha bo’lgan ishlab chiqarishni yagona tizimga birlashtirish.
Strategik muvofiqlikka asoslangan aloqalar ishlab chiqarish sohasida, personal maxoratiga bo’lgan talablarda, materail resurslar va ta’minotchilarning manbalarining yagonaligida, detallar va komponentlarni birgalikda ishlab chiqarish uchun saloxiyatda, o’xshash ishlab chiqarish usullari va boshqaruv nou-xaularida, marketing va mahsulot sotishda bir xil yondoshuvlarni qo’llashda, bir xil ulgurji xaridorlar va chakana dilerlarda, sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish saloxiyatida, shuningdek umumiy savdo markasidan foydalanishdan olingan sinergitik samarada namoyon bo’ladi.
Turdosh tarmoqlarga diversifikatsiyalash xaqiqatda jozibali ko’rinadi. U mavjud ishbop faollik darajasini saqlab qolish, maxorat va tajribani o’rgatish xisobiga raqobat
ustunligidan foydalanish, shuningdek investitsiyalash xavfini turdosh tarmoqlardagi korxonalar bilan bo’lishish imkoniyatini beradi.
Qachonki ikkita korxonaga raxbarlik qilish, ularning aloxida faoliyat ko’rsatishiga nisbatan arzonga tushsa, shundagina turdosh diversifikatsiyalashda faoliyat miqyoslaridagi tejamkorlik mavjud bo’ladi.
Turdosh tarmoqlar o’rtasidagi strategik muvofiqlik quyidagilar xisobiga raqobat ustunligi uchun saloxiyatni vujudga keltiradi:
ancha past ishlab chiqarish xarajatlari.
bir tarmoqdan ikkinchisiga asosiy malaka va tajriba, texnologik xususiyatlar, boshqaruv nau-xaularini samarali o’zatish.
umumiy tovar markasidan foydalanish imkoniyatlari.
Biznesning yaqin sohalaridagi strategik muvofiklik xisobiga erishilgan raqobat ustunligi individual ishlab chiqarishga qaraganda qushimcha saloxiyat beradi.
Raqobat ustunligining qushimcha manbasi aktsiyalar daromadliligi bo’yicha 2+2=5 samarasini olish imkonini beradi.
Turdosh tarmoqlarga diversifikatsiyalashning eng tarqalgan yo’llari quyidagilar:
Sotish imkoniyatlari va reklama faoliyatidan birgalikda foydalanishi mumkin bo’lgan tarmoqlarga kirish.
Turdosh texnologiyalardan foydalanish.
Nou-xau va tajribalarni bir faoliyat turidan boshqa faoliyat turlariga o’tkazish. Yangi mahsulotga korxonaning nomi va istemolchilarning ishonchini o’tkazish. Faoliyatning asosiy turini quvvatlash uchun yangi tarmoqlarda xarid qilish.
Noturdosh tarmoqlarga diversifikatsiyalash strategiyasi
Diversifikatsiyalash xaqidagi qaror daromadli kompaniyalarni izlash va sotib olish natijasi xisoblanadi. Noturdosh diversifikatsiyalashning asosiy qoidasi shuki, unda manfaatli moliyaviy shartlarda sotib olinishi mumkin bo’lgan va foyda olish uchun yaxshi istiqbolga ega bo’lgan xar qanday kompaniya diversifikatsiyalash uchun manfaatli yunalish bo’ladi. Ba’zida, noturdosh diversifikatsiyani amalga oshirayotgan kompaniyalar o’zining aloxida mavqei xisobiga tez moliyaviy foyda olish uchun imkoniyatlarni taklif qiladigan kompaniyalarni izlab topishga o’z kuchlarini yunaltiradilar. Bunday korxonalarning uchta turi mavjud bo’ladi.
Narxi pasaytirilgan kompaniya. Bunday xolda mazkur korxonalarni bozor narxlaridan pastrok narxlarda sotib olish imkoniyati mavjud. Bu esa keyinchalik kompaniyani nisbatan yuqori narxda sotish imkonini beradi.
Moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan kompaniyalar. Bunday korxonalar shartnomaviy narxlarda sotib olinishlari mumkin.
O’sish imkoniyatlari katta bo’lib, investitsiya imkoniyatlari bo’lmagan kompaniyalar.
Noturdosh tarmoqlarga diversifikatsiyalash quyidagi no’qtai nazardan juda jozibalidir:
Tijorat tavakkalchiligi sanoatning ko’pgina xar turli tarmoqlari bo’yicha
«sochilgan» bo’lib, bu kompaniyani biron-bir sohasida paydo bo’lishi mumkin bo’lgan muammolar izmida bo’lish darajasini pasaytiradi.
Kompaniyaning moliyaviy resurslari rentabellik no’qtai nazaridan jozibali istiqbollari bo’lgan tarmoqlarga investitsiya qilinishi mumkin.
Kompaniyaning ichki foyda normasi umuman sezilarli darajada barqarorlashadi, chunki bir tarmoqdagi qiyinchilik davrlari boshqasi xisobiga qisman kompensatsiya qilinishi mumkin.
Korporativ raxbariyat yetarli baholanmagan kompaniyalarning xaqiqiy qiymatini aniqlash tajribasini orttirib borgan sari, korporatsiyaning moliyaviy axvoli yaxshilanib, aktsiyalarning daromadliligi oshib boradi.
Qisqartirish va tugatish strategiyasi
Korporatsiya faoliyatining aniq yunalishi o’z jozibasini yuqotib quysa, bunday axvoldan omadli chiqish yuli biznesni sotish xisoblanadi. Mahsulotni sotish vaqtini va zaruratini aniqlashning muxim tamoyili «Agar biz mazkur faoliyat bilan shugullanmaganimizda, xozir shu sohada ish boshlarmidik?» degan savolga javob berish xisoblanadi. Agar javob salbiy bo’lsa, bunday korxonani sotish imkoniyatlarini xisoblab chiqish zarur.
Bunday korxonadan kutilishning ikkita yuli bor:
«Bosh» kompaniya aktsiyalarini bir qismini saqlab qolgan xolda yoki ulardan butunlay qutilib, bunday biznesdan chiqib ketishi mumkin.
Korporatsiya mahsulotni bevosita tashqariga sotishi mumkin, lekin bu xolda xaridor topish kerak bo’ladi. Odatda sotishda «Mazkur biznesni biz kimga sotishimiz va buning uchun biz qancha olishimiz mumkin?» degan no’qtai nazardan qaramaslik kerak. Aksincha, «Kim uchun bu korxona muvaffakiyatli xarid bo’lishi va qanday vaziyatda ular uchun ma’qul bo’lishi mumkin?» deb so’ralsa oqilona ish bo’ladi. Qaysi tashkilot uchun bunday korxonani sotib olish shubxasiz foydali bo’lsa, shu tashkilot eng yuqori bahoda sotib olishi mumkin.
Barcha mavjud strategik muqobil variantlar ichida tugatish ayniqsa yagona biznes bilan shug’ullanuvchi korxonalar uchun eng noxush va ayanchli xisoblanadi. CHunki ular uchun bunday vaziyat tirikchilik o’tkazishni butunlay to’xtatishni bildiradi. SHunga qaramay ilojsiz qolgan sharoitda erta tugatish, bankrot bo’lishga qaraganda aktsiyadorlar manfaatiga mos keladi.
Qayta tarkiblashtirish strategiyasi
Portfelni tiklash tejamkorlik va qayta tarkiblash strategiyasi xaridorlari qashshoklashayotgan korxonalarda vaziyatni o’zgartirish talab etilgan taqdirda qullaniladi.
Tiklashning korporativ strategiyasi zararga ishlayotgan korxonalardan qutulishga emas, ularni qayta tiklashga urg’u beradi. Bunday strategiyaning maqsadi xaridorlarning umumiy sonini kamayishiga «katta xissa» qo’shayotgan korxonalarning muammolarini xal etish yo’li bilan korporatsiyani sog’lomlashtirishdan iborat.
Tejamkorlikning korporativ strategiyasi diversifikatsiyalash miqyoslarini qiskartirish va korxonalar sonini kamaytirishga o’z etiborini qaratadi.
Portfelni qayta tarkiblash strategiyasi tarkibni va korporatsiyaning ishbop portfelida foiz nisbatlarini tubdan qayta ko’rib chiqishni o’z ichiga oladi. Qayta tarkiblashga bo’lgan extiyoj quyidagi vaziyatlarda paydo bo’lishi mumkin:
Korporatsiyani strategik tahlil qilish portfelda sekin rivojlanayotgan, zarar bilan ishlayotgan va zaif korxonalarning katta xajmda mavjudligi natijasida
kompaniyaning o’zoq muddatdagi istiqbollari o’z jozibasini yo’qotib quyganligi to’grisida xulosa chiqarish imkoniyatini beradi.
Bir yoki bir nechta kalit yunalishlar qiyin paytlarni boshdan kechirayotgan paytlarida.
Kompaniyaning yangi raxbariyati korporatsiyaning strategik siyosatini qayta ko’rib chiqish xaqida qaror qabul qiladi.
Yangi texnologiyalar va mahsulotlar paydo bo’ladi.
Korxonada shunday katta korxonani sotib olish imkoniyati paydo bo’ladiki, bunday loyixani moliyalash uchun kichik korxonalarni sotish zarur bo’ladi.
Portfeldagi ko’pgina yunalishlar borgan sari jozibasizroq bo’lib boradi va ularni jiddiy ravishda qayta ko’rib chiqish talab etiladi.
Ko’pmillatli diversifikatsiyalash strategiyasi
Diversifikatsiyalashning ko’pmillatli strategiyasini farqlantirib turuvchi belgisi portfelda korxonalar sonining va qamrab olingan milliy bozorlar sonining ko’pligi xisoblanadi. Bunday xollarda korporatsiya raxbariyati xar bir tarmoqqa bo’lmaganda bittadan turli strategik yondoshuvlarni rivojlantirib va qo’llab borishi kerak. Menejerlar turli tarmoqlarga tegishli va turli mamlakatlarda joylashgan korxonalarning strategik tadbirlarini muvofiqlashtirish uchun muvaffaqiyatli yechimlar topishni bilishlari lozim. Strategik muvofiqlashtirishning maqsadi faoliyatining xar bir sohasida va xar bir milliy bozorda barqaror raqobat ustunligini ta’minlash uchun resurslar va muvofiqlashtirish imkoniyatlaridan to’lik foydalanish xisoblanadi.
60-yillarning boshlanishida TMK turli mamlakatlarda butunlay mustaqil bo’lgan kichik korxonalar qatori sifatida mavjud bo’lgan. Ularning xar biridan o’z milliy qonunchiliklarining o’ziga xos xususiyatlariga muvofiq kelish talab etilgan.
70-yillardan boshlab ko’pmillatli strategiya o’z samarasini yuqota boshladi.
80-yillardan boshlab raqobat ustunligining boshqa manba’i vujudga kela boshladi: bir yo’la bir nechta tarmoqlarda kuchli raqobat pozitsiyalarini egallash uchun bog’liq tarmoqlarni diversifikatsiyalashning strategik manfaatlaridan foydalanish.
Nazorat uchun savollar
Kompaniyaning amaldagi strategiyasini baholash uchun qanday savollar qo’yiladi?
Matritsa usulining mohiyati.
Indikativ usulning mohiyati nimada?
Tarmoqlarning jozibadorligi qanday taqqoslanadi?
Strategik moslik qanday aniqlanadi?
Diversifikatsiyalashning ko’pmillatli strategiyasini farqlantirib turuvchi belgisi qanday?
Noturdosh tarmoqlarga diversifikatsiyalash strategiyasini ko’pmillatli diversifikatsiyalash strategiyasidan qanday jihatlari bilan farqlanadi?
|
