73
xususiyatlar ansambli; layoqat va zehn; kommunikativ qobiliyat; didaktik
qobiliyat; tayanch xususiyatlar; yetakchi xususiyatlar; yordamchi xususiyatlar.
Qobiliyat – shaxsning individual-psixologik xususiyati bo‗lib, muayyan
faoliyat yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish sub'ektiv shart–
sharoitini ifodalovchi individual psixik sifatlar yig‗indisiga aytiladi, zarur bo‗lgan
bilim, malaka va ko‗nikmalarni egallash dinamikasidagi farqlarni aniqlaydi.
Qobiliyatni inson tug‗ma, tabiat in'omi
sifatida tayyor holida olmaydi, balki
hayotiy faoliyati davomida shakllantiradi.
Govard Gardner qobiliyatlarni intellektlar to‗plami deb atadi va uning yettita
jihatini ajratib ko‗rsatdi. Biz intellektning ushbu jihatlaridan oltitasini o‗qituvchi
pedagogik mahoratini takomillashtirish nuqtai nazaridan tahlil qilishimiz mumkin.
Psixolog olima Olga Matveeva ushbu jihatlarni psixologik texnologiya bilan
kuchaytirib modifikatsiyalaydi va o‗qituvchining kasbiy faoliyatida muhim
ahamiyat kasb etishini ta'kidlab, quyidagi qobiliyatlarni ko‗rsatib o‗tadi:
1. Muloqot qilish (kommunikativ) qobiliyati:
O„qituvchi o„quvchilar bilan
dars va darsdan tashqari jarayonlarda, sinfda ijobiy ruhiy iqlim yarata oladi.
1. Voqyealarni oldindan ko‗ra olish qobiliyati:
Ushbu qobiliyat turi har bir
o„qituvchining sergakligida, o„quvchilarning ruhiyatini, ichki dunyosini ko„ra
olishida namoyon bo„ladi. Shunda o„qituvchi kim nimaga qodir ekanligini
oldindan bashorat qila oladi.
1. Eshitish va his qilish qobiliyati:
Bunday qobiliyatga ega bo„lgan insonlar
musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi, deklamatsiya asosida proza va
poeziyani yaxshi o„qishadi, eshitgan narsasini xotirada saqlaydi, ayniqsa she'r va
qo„shiqlarni sevib tinglaydi.
1. Kinestetik (teri-muskul) qobiliyat:
O„qituvchining o„z hatti harakatlarini
muvofiqlashtirish qobiliyati, harakat ohangini his qilgan holda yo„naltiradi, vaqtni
harakat sur'ati bilan his qiladi, o„zi uchun maishiy qulayliklarni yarata oladi,
hayot marhamatlaridan rohatlanishni biladi.
1. Mantiqiy qobiliyat:
Falsafiy mulohazalar yuritishni, raqamlarni,
matematikani, murakkab masalalarni hal qilishni sevadi, sababiyat va oqibat
natijalarini tushunish
malakasiga
ega,
voqyelikda asosiylikni
ikkinchi
darajalisidan ajrata oladi;
1. Shaxsning ichki qobiliyati:
O„z-o„zini mukammal bilishi, tushunishi va his
qilish qobiliyati, erkin shaxsda ichki qobiliyat mukammal rivojlanadi, irodasi
mustahkam, qat'iyatli, har qanday vaziyatda o„z fikr-mulohazasini erkin bayon eta
oladi.
Qobiliyat o‗qituvchining individual imkoniyatlarini xarakterlaydi. Bir xil
sharoitda qobiliyatli o‗qituvchilar o‗z faoliyatlarida ham qobiliyati past kishilarga
qaraganda ko‗proq yutuqlarga erishadilar.
Qobiliyat shaxsning ham umumiy, ham maxsus rivojlanishida tezroq oldinga
siljib borishini, uning ijrochilik va ijodkorlik faoliyatlarida eng yuqori natijalarga
erishishini ta'minlaydi. Qobiliyatli kishi mutaxassislikni tez egallay oladi va yuqori
74
mahoratga erishadi hamda ishlab chiqarish, fan yoki madaniyatga yangilik kirita
oladi.
Qobiliyat bilimdan farq qiladi. Bilim – bu
ilmiy mutolaalar natijasidir,
qobiliyat esa insonning psixologik va fiziologik tuzilishiga xos bo‗lgan
xususiyatdir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi, shu bilan
birga, u ma'lum darajada bilim olish mahsulidir. Umumiy va maxsus bilimlarni
o‗zlashtirish, shuningdek, kasbiy mahoratni egallash jarayonida qobiliyat
mukammallashib va rivojlanib boradi.
Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar ko‗nikma va malakalardir.
Ko„nikmalar – o‗qituvchining kasbiy faoliyati jarayonida hosil qilingan
tajriba va bilimlar asosida bajariladigan ishning mukammal usuli.
Malakalar – o‗qituvchining ongli faoliyatni
bajarishi jarayonida hosil
qilingan kasbiy intellektual faoliyatning avtomatlashgan komponentlari yig‗indisi.
Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko„nikma va malakalari ko„p qirrali va
mukammallashgan bo„ladi. Ko„nikma va malakalar yetarli bo„lmagan qobiliyatni
birmuncha to„ldirishi yoki qobiliyatning kamchiligini tuzatishi mumkin.
Ko‗nikmalarni umumlashtirib
mohirlik ham deb ataydilar. Mohirlik ham
qobiliyatning o‗zginasidir. Demak, qobiliyat ko‗nikma va malakalarning paydo
bo‗lish jarayonida shakllanadi.
Pedagogikada o‗qituvchi qobiliyati – bu imkoniyatdir, uning mohirligi zaruriy
darajasi faqatgina o‗qitish va tarbiyalash jarayonida takomillashib boradi va
yutuqlarga erishishida zamin yaratadi. Tug‗ma qobiliyatlar zehn deyiladi.
Iqtidor,
