5. Tarbiyalanuvchilarning o‟rganishga bo‟lgan qiziqishlarini oshirish
bo‟yicha:
a) tarbiyalash o‘yinlari;
b) tarbiya bo‘yicha munozaralari;
v) tarbiya bo‘yicha qiziqarli amaliy vaziyatlarni yuzaga keltirish;
6. Javobgarlik burchini shakllantirish va rag‘batlantirish usuliga ko‘ra:
a) ishontirish;
b) talab qo‘yish;
v) qo‘yilgan talabga muvofiq mashq qildirish;
g) rag‘batlantirish va jazolash;
7. Nazorat qilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish usuliga ko‘ra:
a) yakka holda tarbiyalash;
b) yoppasiga (yalpi) tarbiyalash;
KXKlarida o‟quvchilar tarbiyalashning maqsad va vazifalari, tarbiyalashga
qo‟yiladigan talablar
v) og‘zaki va yozma sinov yoki so‘rovnomalar;
g) dasturli so‘rov (testlar yordamida mashinali yoki mashinasiz);
64
d) o‘z-o‘zini nazorat qilish va shu kabilar.
Tarbiya texnologiyasi asosida tarbiyaviy jarayon yotadi. Ukuvchilar faoliyatini
tashkil etuvchilar bщlib, ular tomonidan erishiladigan natijalarni rejalashtirish va
unga erishish usullari, bu usullarni modellashtirish ishlab chiыarilgan reja va
Qanday diagrammasi
KXK
o‘quvchilar-
ini
tarbiyalash-
dan maqsad
KXK
o‘quvchi-
larini
tarbiyalash
metodlari
65
modellarni rщyobga chiыarish, bu rejalarni amalga oshiruvchi shaxsning faoliyati va
axloыini boshыarish kabilar xisoblanadi. q
Tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o‗z ichiga olgan ikki
yoqlama jarayon. Tarbiyachilar-bilan va tarbiyaga ega bo‗lgan kishilar
tarbiyalanuvchilar-bilim va tajriba o‗rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar
muayyon darajada aktiv faoliyat ko‗rsatmasalar tajrib va bilim o‗rgana olmaydilar.
Tarbiya jarayoni
- maqsadga yo„nalganlik;
- ko„p omillik;
- jo„shqinlik;
- davomiylik;
- uzluksizlik;
- komplekslilik;
- varitlilik;
- ikki tomonli xarakter;
- natijalarning olisligi;
Tarbiya vazifalari
1.O‗z vatanini fuqorosini tarbiyalash. Tarbiyaning bu vazifalarni amalga oshirish
quyidagilarni taqazo etadi;
Milliy vatanparvarlik, o‗z vataniga, tarixiga, madaniyatiga iftixor tuyg‗usi;
Millatlar aro madaniy munosabatlar, siyosiy madaniyat.
2.Shaxsning ma'naviyatini shakllantirish. Ma'naviyatg‗kishining ichki dunyosi
bo‗lib, uning jamiyat va tabiatdagi «Men»i, obrazi, taqdiri va rolini ifoda etadi.
Ma'naviyat darajasig‗bu, ma'lum ma'noda, insoniylik mezonidir. Ma'naviyatni
shakllantirish bu uning shaxsiy xarakatlari, intilishlari, refleksiyasi bilan kishining
ichki dunyosini vjudga keltirishdir.
3.Mexnatkash inonni iqtisodiy tafakkurini tarbiyalash mexnotga, kasbga xurmat
va ijtimoiyg‗psixologik jixatdan yoshlarda mustaqillik, ijod, ishchanlik, faollik,
yuqori kasbiy tayyorgarlik sifatlarini kuchaytirish zarur.
4.Ruxiy - jismoniy sog‗lomlikni tarbiyalash. Bu axloqiy – xayotiy muvozatat va
psixologik qulaylik xolatini ushlab turish xamda jismoniy rivojlanish me'yoridan
uzoqlashib ketishga yo‗l qo‗ymaslik ko‗nikmalarini shakllantirishdir.
5.Kishining tabiat bilan munosabatini uyg‗unlashtirish.
Ekologik fojia muammosi davrimizning eng dolzarb muammolaridan biridir.
Kishining tabiat bilan munosabatini uyg‗unlashtirish konkret xududiy o‗ziga
xoslikni xisobga olgan xolda o‗lkashunoslik va tabiatshunoslik bo‗yicha amalitsy
faoliyatni kuchaytirish va kengaytirishni talab etadi.
Bu esa, o‗z navbatida, tarbiyalanuvchilarga nafaqat ekologik xavfsizlik qoidalarin
anglab yetish balki, tabiatni qo‗riqlash ishida shaxsan qatnashish zarurligiga
ishonch xosil qilish imkonini xam beradi.
6. Shaxsda induviduallik va jamoviylikni tarbiyalash.
Sobiq Ittifoq davrida pedagogika shaxsni jamoada va jamoa orqali tarbiyalashga
yo‗naltirilgan edi. Xozirgi paytda ayrim pedagogik doiralarda individual tarbiya
xaddan tashqari maqtalmoqda. Aslida individual va jamoaviy tarbiya birg‗biriga zid
66
emas. Individuallik tabiat tuxfasi bo‗lib, uni rivojlantirish zarur, Modamiki, inson
jaimyatda yashar ekan, u jamiyatdagi axloq va xuquq me''zonlarini, ijtimoiy fikrlarni
xurmat qilishi lozim. Mexnatning aksariyat ko‗rinishlari uchun jamoa xarakati
zarur bo‗ladi. Shu tufayli jamoaviylik ruxida tarbiyalash dolzarb masala bo‗lib
xisoblanadi. Ayni chog‗da individual tarbiya nixoyatda muximdir, chunki bunga
dastlab
yetarlicha
e'tibor
berilmagan
edi,
xozir
esa
buni
zamonaviy
ijtimoiyg‗iqtisodiy o‗zgarishlar talab etmoqda.
Tarbiya tiziminnig milliy xususiyatlari:
-milliy tarix va madaniyatning o‗ziga xos jixatlarini xisobga olish;
-tarbiyaviy ishlarda milliy udumlar, an'analar, urfg‗odatlar, diniy marosimlardan
foydalanish;
-milliy madaniyat jaxon madaniyatining bir bo‗lagi ekanligi tushunchasini
shakllantirish.
Tarbiya prinsplari
Tarbiya prinsplari – bu umumiy qoida bo‗lib unda tarbiyaviy jarayonini tashkil
qilish mazmuni, metodlari shakllariga bo‗lgan asosiy talablar aks etgan. Ta'lim
prinsplaridan farqli ravishda ular o‗qituvchilar tomonidan tarbiyaviy vazifalarni xal
etishda qo‗llaniladi. Bu prinsplarnig asosiy jixatlari: majburiylik, komplekslilik(
uyg‗unlilik), teng axamiyatlilik bo‗lib xisoblanadi.
Tarbiya prinsplari – bu tarbiyachilar uchun tayyor va xar narsaga yaraydigan
qoida emas, chunki uni qo‗llash bilan yuqari natijalarga erishib qolinmaydi.
Bu tarbiyachining na tajribasini, na maxoratini almashtira oladi, ularning amalga
oshirishi shaxs faoliyati bilan shakllangan.
Tarbiya prinsplari tizimi(sistemasi)
Tarbiyaviy jarayon tayanuvchi prinsplar tizimida quyidagilarni ajratish mumkin:
-tarbiyaning ijtimoiy yo‗nalganligi;
-tarbiyaning xayot va mexnat bilan bog‗liqligi;
-tarbiyada ijobiy jixatlarga tayanish;
- tarbiyani insonparvarlashtirish;
-shaxsiy yondoshish;
-tarbiyaviy ta'sirning umumiyligi.
Tarbiyaning ijtimoiy yo‗nalganligi. Ilg‗or o‗qituvchilar tarbiyani ijtimoiy inistitut
sifatida tushunganlar. Turli davlarda yo ijtimoiy,yo davlat, yoki shaxsiy yo‗nalish
kasb etib, uning mazmun prinsplari o‗zgargan. Mazkur prinsp o‗qituvchining barcha
faoliyati tarbiyaning davlat strategiyasiga mos xolda o‗sib kelayotgan avlodini
tarbiya vazifalariga bo‗ysundirishni talab qiladi va tarbiyachilar faoliyatini shaxsni
ijtimoiylashtirishga yo‗naltiradi. Bu prinsplarni amalga oshirishning asosiy qoidalari
tarbiyaviy (mexnot, ijtimoiy, o‗yin va b.) faoliyat jarayonida o‗quvchilarda
faoliyatning ijtimoiy qimmat va muxim sababga molik, ijtimoiylashtirish suratini
tezlashtirishni tashkillashtirish zaruriyati bilan bog‗langan.
Tarbiyaning xayot va mexnat bilan bog‗liqligi Mazkur prinsp o‗qituvchilar
faoliyatining ikki asosiy yo‗nalishini ko‗zda tutadi:
a) tarbiyalanuvchilarni kishilarning ijtimoiy va mexnat faoliyati, unda ro‗y
berayotgan o‗zgarishlar bilan atroflicha va darxol tanishtirish;
67
b) tarbiyalanuvchilarni xaqiqiy xayotiy munosabatlar, ijtimoiyg‗foydali
faoliyatning turli ko‗rinishlariga jalb qilish.
Tarbiyaning xayot bilan bog‗liqligi prinspini amalga oshirish o‗qituvchidan
quyidagilarni ta'minlash maxoratini talab etadi:
g‗tarbiyalanuvchilar tomonidan mexnatning jamiyat va aloxida shaxs xayotidagi
rolini tushunish;
g‗fuqorolarning o‗sib borayotgan talablarini qondirish uchun iqtisodiy bazaning
axamiyati;
g‗moddiy
va ma'naviy boyliklarni yaratuvchi mexnat kishilariga xurmat;
g‗ijodiy mexnatga bo‗lgan qobiliyatini rivojlantirish;
g‗zamonaviy ishlab chiqarishning umumiy asoslarini tushunish;
g‗iqtisodiy bilimlarni egallash;
g‗umumiy madaniyat, mexnatni ilmiy tashkil etish;
g‗mexnat faoliyatiga shaxsiy va ijtimoiy qarashlarni qo‗shib olib borish;
g‗jamiyat mulki va tabiat boyliklariga extiyotkorona munosabatda bo‗lish;
g‗xo‗jasizlik, ma'suliyatsizlik, boqimandalik, tekinxo‗rlik ko‗rinishlariga
murosasiz munosabatda bo‗lish.
Tarbiyaning xayot, mexnat bilan aloqasi prinspi quyidagi shartlarga rioya qilib
amalga oshiriladi:
g‗ijtimoiy, iqtisodiy va mexnat tarbiyasida mavxumlik va aqidaparastlilikni
bartaraf etish;
g‗tarbiyalanuvchilarning faoliyatining turli ko‗rinishlarida( shu jumladan, kanikul
davridagi ishlarni qo‗shgan xolda) ishtirok etish xoxishlarini qo‗llab quvvatlash;
g‗tarbiyaviy ishlarda maxalliy o‗lkashunoslik materiallaridan foydalanish;
g‗qabul qilinayotgan qarorlarga mas'ullik xissini o‗rgatish;
g‗ijtimoiyg‗ iqtisodiy soxalarda bo‗layotgan o‗zgarishlarga muvofiq tarbiyaning
mazmuni, metodi, vosita va shakllarini yangilash.
Tarbiyaviy jarayonni shunday tashkil etish kerakki, tarbiyalanuvchilar o‗z
mexnatlarining kishilar jamiyat uchun zarurligini ularga manfaat keltirishni
sezsinlar.
Foydali ishlarga tayanish. Tarbiyada foydali io‗ga tayanish kishidagi ijobiy
xislatlarni va shu asosda yetarlicha shakllanmagan yoki salbiy shakllangan sifatlarni
zarur daraja va uyg‗unlikda aniqlashni ko‗zda tutadi.
Prinspni amalga oshirish quyidagi qoidalarga asoslanadi:
- tarbiyaviy jarayonda adovat, tarbiyalochining tarbiyalanuvchi kurashi kuch va
pozitsiyalarini qaramag‗qarshi qo‗yish mumkin emas;
- ijobiy natijalar tarbiyalanuvchi taqdirida tarbiyalovchining xamkorlik, toqat va
manfaat ko‗ruvchi sifatida ishtirok etish imkoniyatini beradi;
- tarbiyalanuvchining axloqida yuzaga kelgan kamchiliklarga diqqatni
qaratmaslik, ijobiylarini aniqlash va qo‗llabg‗ quvvatlash zarur;
- o‗quvyurtida ijobiy tarbiyaviy muxit, ruxiyg‗psixologik iqlim yuzaga keltirish,
saramjong‗sarishtalik , tozalikni saqlash zarur;
- tarbiyalanuvchilarni yuqori natijalarga erishish imkoniyati mavjudligiga
ishonch xosil qilish.
68
Tarbiyani insonparvarlashtirish.
Bu prinspga qo‗yiladigan asosiy talablar:
- tarbiyalanuvchi shaxsiga insoniy munosabat;
- uning xuquqi va erkinligini xurmat qilish;
- tarbiyalanuvchiga kuchi yetadigan va oqilona shakllantirilgan talablarni
qo‗yish;
- tarbiyalanuvchining xolatini xatto u taqdim etilgan talablarni bajarishidan bosh
tortgan paytda xam tushunish;
- kishining o‗zibilan o‗zi bo‗lish xuquqini xurmat qilish;
- tarbiyalanuvchilar ongiga tarbiyaning maqsad va vazifalarini yetkazish;
- talab etilayotgan sifatlarni majburiy shakllantirmaslik;
- shaxsning org‗nomus va qadrg‗qimmatini kamsituvchi jazoga yo‗l qo‗ymaslik;
- ma'lum sabablar bilan shaxsning xaqligiga zid keluvchi sifatlarni shakllanishini
uning tomonidan to‗liq rad etilish xuquqini tan olish.
Tarbiyaviy jarayonning insonparvarlashtirilishi uning demokratlashtirilishi bilan
bevosita bog‗langan. Demokratlashtirish, dastavval tarbiyaviy tizimning barcha
bosqichlarini uslib va metodlarida ko‗rinadi. Shu ma'noda demokratlash
avtoritarizmning aksidir.
Shaxsiy yondoshish. Bunday yondoshish tarbiyalanuvchilarning shaxsiy
sifatlariga tayanishni ko‗zlaydi va tarbiyachidan quyidagilarni tadab etadi:
- shaxsning individual xususiyatlarini (xarakteri, mijozi(temperamenti),
qarashlari, odatlari va b.) muntazam o‗rganish va yaxshi bilish;
- moxirona tashxislash va shaxsiy sifatlarning real shakllanganlik darajasini
bilish;
- tarbiyalanuvchini shaxsning rivojlanishini ta'minlovchi murakkablashib
boradigan faoliyatga tortish;
- shaxsning aktivligiga tayanish;
- shaxsni tarbiyalashdan o‗zg‗o‗zini tarbiyalashga o‗tish, maqsadni, mazmuni,
metodlarni o‗z –o‗zini tarbiyalashning shakllarini belgilash maxoratini xosil qilish;
-
faoliyatning
muvaffaqiyatga
olib
keluvchi
mustaqillik,
tashabbus,
tarbiyalanuvchilarning tashabbuskorligini, moxirona tashkil etish va yo‗naltirishni
rivojlantirish.
Tarbiyaviy ta'sirning birligi. Bu prinsp tarbiyaga daxldor bo‗lgan barcha shaxslar,
tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, pedagogik ta'sirni o‗zaro to‗ldirgan xolda, birlashib
xarakat qilishlari tarbiyalanuvchilarga kelishilgan xolda talablar qo‗yishlari,
birg‗birlari yordam berishlari talab etiladi.
Prinspni amalga oshirishnig asosiy qoidalari:
- tarbiyachilar tomonidan tarbiyaviy ta'sir etishning boshqa soxalarini xisobga
olib borish;
- o‗quvchilarning oilasi bilan aloqada bo‗lish, tarbiyaviy vazifalarni xal etishda
unga tayanish, tarbiyaviy xarakatlarni kelishib olish;
- tarbiyachining o‗zi tarbiyalangan bo‗lishi kerak (o‗z tarbiyalanuvchilariga
singdirilishi lozim bo‗lgan sifatlarga ega bo‗lish);
69
- tarbiyachining tarbiyaviy jarayondagi boshqa su'ektlarbilan xamkorligida
birlashtiruvchi(ayiruvchi emas) omilga tayanish;
- o‗z xamkasblari, jamoasi, ijtimoiy tashkilotlar va boshqalarning ma'qul
talablarining tarbiyachi tomonidan qo‗llabg‗quvvatlanishi;
- tarbiyaviy ta'sir etishda an'anaviylik, tarbiyaviy jarayonda muntazamlik;
- tarbiyaviy jarayonning barcha sub'ektlari orasida aloqalarni o‗rnatish.
Tarbiya jarayonining mazmuni
Tarbiya jarayonining mazmunig‗bu bilimlar, e'tiqodlar, ko‗nikmalar, sifatlar,
shaxs qiyofasi, axloqning barqaror odatlari sistemasi bo‗lib, tarbiyalanuvchilar
qo‗yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq ularni egallab olishlari zarur.
Tarbiyaning asosiy –oyalari:
1.Tarbiya maqsadlari realizmi.
2.Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi faoliyati.
3.O‗z yo‗lini belgilab olish.
4.Tarbiyachining shaxsiy yo‗nalganligi.
5.Ixtiyoriylik.
6.Jamoviylikka yo‗nalganlik.
Uyushgan tarbiya insonni xayotdagi uchta asosiy rolgag‗fuqorolikka, xodimlikka
va oilaparvarlikka tayyorlash lozim.
| 