Surxondaryo viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari

(2012 y. jamiga nisbatan foizda)

3.1. Geografik bilimlar berishda pedagogik texnologiyalarning o’rni va ahamiyati.

Pedagogik texnalogiyalarni o’quv jarayonida qo’llash jahon amaliyotida keng tarqalmoqda. Zero o’quv jarayonini demokratlashtirish, kelishuvchanlik asosida tashkil qilishda xamkorlik, xam ijodkorlik ijod topmoqda bular o’quvchining o’quv mehnatini amalga oshirishda xarakatlantiruvchi kuch bolib xizmat qiladi. O’quvchi va o’qituvchini doimiy izlanishga uzluksiz o’z ustida ishlashga undaydi, bu o’z navbatida, ta’limda samaradorlikni taminlaydi

Mustaqil O’zbekiston respublikasida shakillanayotgan milliy istiqlol g’oyasi respublika kanistitutsiyasida etirof etillgan insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va jamiyatni barpo etish, shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy rivojlanishning yuqori bosqichlarga ko’tarish, jaxon xamjamiyati safidan munosib o’rin egallashga yo’naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi.

Ushbu maqsadlarnig ijobiy natijaga ega bo’lishi, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta o’rgatish, ularda manaviy-axloqiy sifatlarni shakillantirish borasidagi talimiy atrbiyaviy ishlarni samarali tashkil etishga bog’liqdir.

Zero yurtning porloq istiqbolini yaratish uning nomini jahonga keng yoyish, ulug’ ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy madaniy merosni jamiyatga namoyish etish, ularni boyitish, mustaqil O’zbekiston Respublikasining rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy egallashini taminlash yosh avlodni komil inson hamda malakali mutaxasis qilib tarbiyalashga bog’liqdir.

O’zbekiston Respublikasi oily majlisining IX sesiyasida qabul qilingan hamda bugungi kunda g’oyalari amaliyotda keng ko’lamda muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan O’zbekiston Respublikasinig “Ta’lim to’g’irisida ” gi qonuni va “Kadirlar tayyorlash milliy dasturi” mazmunida barkamol shaxs va malakali mutaxasisni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonining moxiyati to’laqonli ochib berilgan.

Malakali kadirlar tayorlash jarayonining xar bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga jaxon ta’limi darajasiga yetkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirish lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning 3-bosqichida “ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot ba’zalarini yanada mustaxkamlash, o’quv tarbiya jarayonini yangi o’quv uslubiy majmualar, ilg’or pedagogik texnalogiyalar bilan to’liq taminlash“ kabi dolzarb vazifalar ijobiy xal etilmog’i lozim. Mazkur vazifalarning muvoffaqiyatli xal etilishida yana bir omilning mavjudligi, ya’ni, uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, pedagogik o’qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnalogiyalarining moxiyatidan xabardorliklari, hamda ularni ta’lim jarayonida samarali qo’llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashuvning qaror topishi muhum ahamiyat kasp etadi.

Bizning fikrimizcha pedagogik texnalogiyalarning asosiy vazifasi o’qitish jarayonining maqsadlarini amalga oshirish va shaxsni xar tamonlama rivojlantirishdir, shunday ekan, xozirgi axborot asrida yashab, mehnat qiladigan yoshlar o’zining kaspiy qiyofasini shakillantirish uchun ma’lum shaxsiy va kaspiy fazilatlarga ega bo’lish talab etiladi jamiyatdagi turli o’zgarishlarni ongli taxlil etib, o’z munosabatini bildira olish, mustaqil, tanqidiy fikirlash, o’z-o’zini boshqarish va rivojlantirish, kaspiy mavqeyini aniq belgilash va unga intilish, mustaqil ta’lim olish kabi sifatlar shular jumlasidandir.

Ayni vaqtda respublika ijtimoiy hayotga shiddatli tezlikda axborotlar oqimi kirib kelmoqda va keng ko’lamni qamrab olmoqda axborotlarni tezkor suratda qabul qilib olish, ularni taxlil etish, qayta ishlash, nazariy jixatdan umumlashtirish, xulosalash xamda o’quvchiga yetkazib berishni yo’lga qo’yish ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri xisoblanadi. Ta’lim tarbiya jarayoniga yangi pedagogik texnalogiyalarni tadbiq etish yuqorida qayd etilgan dolzarb muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiladi.

Mamlakatimizda ta’lim tizimining isloh qilinishi ta’lim jarayonini ilg’or – jahon tajribasidan kelib chiqqan holda tashkil etishini taqozo qiladi. Fan –texnika taraqqiyoti texnologiyani fan sifatida o’rganishni, keyinchalik esa o’quv jarayonini ham texnologiyalashtirishga olib keldi. Ta’lim-tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalarni davrlar o’tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo’nalishlari shu faoliyatdan ko’zda tutilgan maqsadlarni to’liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Hiddi shu kabi ta’lim – tarbiya sohasida ham so’ngi yillarda pedagogik texnologiyaga amal qila boshladi.

Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berib tegishli kasb ustalari tamonidan amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyaning mazmuni esa o’qtuvchi, tarbiyachi tamonidan o’quvchiga aqliy, ruxiy, axloqiy jixatdan turli usulda ta’sir o’tkazishdan iborat.

Fan-texnika va ishlab-chiqarish sohasidagi jadal o’zgarishlar ta’lim-tarbiya tizimidagi ba’zi muommolarni yuzga chiqishga olib keldi. Ya’ni an’anaviy ta’lim shaklidagi o’qtishning shakil, metod vosita usullari jamiyatning bugungi rivojlanish bosqichi uchun xizmat qiladigan shaxislar mutaxassislar tayyorlash jarayonida o’zini oqlay olmadi. Natijada, pedagogika sohasida ta’lim oluvchi shaxisning individualligi, o’ziga xosligi va extiyojlari doirasidan kelib chiqib o’qtishni tashkil etishga xizmat qiluvchi metodlari tizimini yaratish o’quv jarayonini texnologizatsiyalash muommosi rivojlangan davlatlardagi dolzarb masala darajasiga ko’tarilib, ta’lim rivojining yangi vazifalarini xal qilish, shuningdek, o’qtishda kafolatlagan natijaga erishish vositasi sifatida tadqiq qilindi.

Pedagogik olimlar va amaliyotchilar ishlab chiqarish tehnologiyasini nazarda tutgan holda o’quv jarayonini ham “texnologiyalashtirishga ” ya’ni o’qitish natijasini kafolatlangan o’ziga xos texnologik jarayonga aylantirishga harakat qildilar. Natijada pedagogikada yangi yo’nalish pedagogic tehnologiya xususan, o’qitish va tarbiyalash texnologiyasi XX asrda paydo bo’ldi. Hozirgi kunda “Pedagogik texnologiya” tushunchasiga tadqiqotchi olimlar U.Nishonaliyev, N.Saydahmedov, B.G’.Ziyomuhamedov, B.K.Dyachenko, B.L.Farberman, G.K.Selevko, B.M.Monaxovlar turlicha yondashib, turli xil ta’riflar berishgan. Biz ulardan YUNESKO bergan ta’rifini keltirib o’tamiz.

“Pedagogik texnologiya” - bu ta’lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko’zlagan o’qitish va bilimlarini o’zlashltirishning barcha jarayonlarini texnika hamda inson omillarida, ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tadbiq etish va belgilashning izchil metodidir.

“Pedagogik texnologiya” to’g’risida juda ko’p fikrlar mavjudligiga qaramay, hanuzgacha bir to’xtamga kelinmagan. Bu to’g’risida respublikamizning tadqiqotchi olimlari N.N.Azizxo’jayeva, M.T.Mirsoliyeva va G.N.Ibragimovalarning fikriga ko’ra pedagogic texnologiyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin.

“Pedagogik texnologiya – pedagogik jarayondan ko’zlangan natijaga erishishning shaxs imkoniyatlari va o’qituvchisining innovatsion tayyorgarligidan kelib chiqib tuzilgan o’quv – tarbiya jarayoning loyihasidir”. Shuningdek, J.F.Yo’ldoshev, J. Talipova, A. G’ofurov, S. Usmonov, N. Saydaxmedov va boshhqalar ham pedagogik texnologiyalar borasida katta ishlarni amalga oshirganlar. Aynan geografiya darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish borasida o’zbek geograf metodist olimlardan X. Nikadanboyeva, H.Vahobov,

O’.Safarov, P. Baratov, O. Mo’minov, P. Musayev, A. Xayitov, P. Qurbonniyozov, M.Abdurahmonov va boshqalarning hissasi katta hisoblanadi.

Biz pedagogik texnologiya tushunchasining mazmunini to’g’ri tushuntirishimiz uchun uning lug’aviy ma’nosini bilishimiz zarur hisoblanadi. “Texnologiya so’zi yunoncha “Texnos”- san’at, mahorat , “logos” esa ta’limot degan ma’nolarini bildiradi. “Pedagogik texnologiya” – xorijiy pedagogikaning yo’nalishi bo’lib, uning maqsadi ta’lim jarayonining samarasini oshirish va o’qitish natijalarini kafolatlashdan iborat.

Ta’lim samaradorligini oshirish, davlat ta’lim standartlarining bajarilishini ta’minlash, ta’limning sifat ko’rsatgichini kafolatlashda zamonaviy pedagogik texnologiya hal qiluvchi omillardan bo’lib bormoqda.

Pedagogik texnologiyani o’quv jarayonida qo’llash jahon amaliyotida keng tarqalmoqda. Zero, o’quv jarayonini demokratlashtirish, kelishuvchanlik asosida tashkil qilishda hamkorlik, ham ijodkorlik rivoj topmoqda. Bular o’quvchining o’quv mehnatini amalga oshirishda harakatlantiruvchi kuch bo’lib xizmat qiladi. O’quvchi va o’qituvchini doimiy izlanishga, uzliksiz o’z ustida ishlashga undaydi. Bu, o’z navbatida, ta’limda samaradorlikni ta’minlaydi.

Mustaqil O’zbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy istiqlol g’oyasi Respublika Konstitutsiyasida e’tirof etilgan insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va jamiyatni barpo etish, shuningdek, ijtimoiy – iqtisodiy hamda madaniy rivojlanishning yuqori bosqichlariga ko’tarish, jahon hamjamiyati safidan munosib o’rin egallashga yo’naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirishga harakat qiladi.

Ushbu maqsadlarning ijobiy natijaga ega bo’lishi , en avvalo yosh avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta o’rgatish ularda keng dunyoqarash hamda tafakkur ko’lamini hosil qilish, ma’naviy – axloqiy sifatlarni shakllantirish borasidagi ta’limiy – tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etishga bog’liqdir. Zero, yurtning porloq istiqbolini yaratish, uning nomini jahonga keng yoyish ulug’ ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy madaniy merosni jamiyatga namoyish etish, ularni boyitish, Mustaqil O’zbekiston Respublikasining rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy egallashini ta’minlash yosh avlodni komil inson hamda malakali mutaxasis qilib tarbiyalashga bog’liqdir.

O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasi (1997 – yil 29 - avgustda) qabul qilingan hamda bugungi kunda g’oyalari amaliyotga keng ko’lamda muvaffaqiyatli tadbiq etilayotgan O’zbekiston Respublikasining “Talim to’g’risidagi qonuni” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”mazmunida barkamol shaxs va malakali mutaxasisni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonining mohiyati to’laqonli ochib berilgandir.

Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga jahon ta’lim darajasiga yetkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirish lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning uchiinchi bosqichida “Talim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash, o’quv – tarbiya jarayonini yangi o’quv – uslubiy majmualar, ilg’or pedagogic texnologiyalarbilan to’liq ta’minlash” kabi dolzarb vazifalar ijobiy hal etilmog’i lozim.

Mazkur vazifalarning muvafaqiyatli hal etilishida yana bir omilning mavjudligi ya’ni uzluksiz ta’lim tizimi hodimlari pedagogic o’qituvchilar tomonidan zamonaviy ta’lim texnologiyalarining mohiyatidan xabardorliklari hamda ularni ta’lim jarayonida samarali qo’llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashuvning qaror topishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Bizning fikrimizcha pedagogik texnologiyalarning asosiy vazifasi – o’qitish jarayonining maqsadlarini amalga oshirish va shaxsni har tomonlama rivojlantirishdir.

Shunday ekan hozirgi axborot asrida yashab mehnat qiladigan yoshlaro’zining kasbiy qiyofasini shakllantirish uchun ma’lum shaxsiy va kasbiy fazilatlarga ega bo’lishi talab etiladi. Jamiyatdagi turli o’zgarishlarni ongli tahlil etib, o’z munosabatini bildira olish, mustaqil tanqidiy fikrlash,o’z – o’zini boshqarish va rivojlantirish, kasbiy mavqeyini aniq belgilash va unga intilish, mustaqil ta’lim olish kabi sifatlar shular jumlasidandir.

Ayni vaqtda Respublika ijtimoiy hayotida shiddatli tezlikda axborotlar oqimi kirib kelmoqda va keng ko’lamni qamrab olmoqda. Axborotlarni tezkor suratda qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish, xulosalash hamda o’quvchiga yetkazib berishni yo’lga qo’yish tizimi oldida turgan muammolardan biri hisoblanadi.

Geografiya darslarini tashkil etishda, ayniqsa geografik bilimlar berishda turli va zamonaviy pedogogik texnologiyalardan foydalanish darslarni jonli tashkil etishga olib keladi, o’quvchilarning bilish faoliyatini kuchaytiradi, dars samaradorligini oshiradi, o’quvcilarning mazkur fan bo’yicha egallagan bilimlarini chuqurlashtiradi va kengaytiradi, bilimga bo’lgan chanqoqliklarini oshiradi, izlanuvchanlikka, hozirjavoblikka, chaqqonlikka, tadbirkorlikka, tejamkorlikka o’rgatadi, ilmiy dunyoqarashini kengaytiradi, barkamol avlodni voyaga yetkazishga ulkan xissa qo’shadi.

Hamkorlikda o’qitish texnalogiyalari pedagogik jarayonni takomillashtirish va uni o’quvchi shaxsga yo’naltirishga asoslangan. Bu texnalogiyalar ijodkor shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan ijodiy muhitni yaratish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Hamkorlikda o’qitish mashg’ulotlarining asosiy jarayonlari hamkorlikda fikr almashish, suxbat, taxlil munozara,muzokara, amaliy vazifalar bajarish, biror narsani qurish, yasash, masalalar yechish va boshqalarni o’z ichiga oladi.

Yhamkorlikda o’qitish mashg’ulotlarini tashkil qilishda; o’qituvchi-sinf ,o’qituvchi-kichik guruh, o’qituvchi-katta guruh, o’qituvchi- o’quvchi,o’quvchi- o’quvchi, kichik guruh- kichik guruh,kichik guruh- sinf va boshqa tashkiliy shakllar qo’llaniladi.

Hamkorlikda o’qitish-bu o’qituvchining ta’lim tarbiya jarayonida o’quvchilar guruhi, yakka o’quvchi hamda butun sinf bilan o’zaro samarali hamlorlikni tashkil qilishi bilan birgalikda, o’quvchlarning ham o’zaro qo’llab- quvvatlovchi hamkorligini amalga oshirishdagi instruktaj va interfaol jarayonlarni ifodalovchi ommalashgan iboradir.

O’quvchilar hamkorlikda akademik topshiriqlar ustida, kichik guruhlarda ishlrshadi va o’zlariga hamda o’z gvuruhlaridagi o’rtoqlariga birgalikda yordam berishadi. Umuman, hamkorlikda o’qitish metodlari quyidagi beshta ta xususiyatga ega;

1. O’quvchilar birgalikda , umumiy topshiriq yoki o’qitilayotgan faoliyat ustida ishlashadi, bu guruhiy ish orqali yaxshi o’zlashtiriladi.

2. O’quvchilar 2-5 a’zodan iborat tarkibda kichik guruhlarda birgalikda ishlashadi.

3. O’quvchilar umumiy vazifalarning yechimini topishga erishish yoki o’rganish faoliyatini amalga oshirish uchun guruh tomopnidan ishlab chiqilgan hamda ijtimoiy qabul qilingan xulq-atvor mezonlariga riopya qilishadi.

4. O’quvchilar ijobiy va mustaqil bo’lishadi. Umumiy vazifalarning yechimini topishga erishish yoki o’rganish faoliyati bo’yicha ishlarni tashkil etish, o’quvchilarning bir- biriga ko’maklashishlari talab etilishinin hisobga olgan holda tuzilgajn bo’ladi.

5. O’quvchilar o’z ishlari natijasiga yoki boshqacha aytganda, o’qishga, ta’lim olishgab, shaxsan ma’sulyatli va javobgardirlar.

Hamkorlikda o’qitish quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi.

- O’quvchilarning o’rganish jarayonini boyitadi.

- O’quvchilarga ular o’rtasida taqsim qilinib, o’zlashtirilgan kognitiv axborotlar to’plamini beradi.

- O’quvchilarda materialni o’rganishga ishtiyoq uyg’otadi.

- O’quvchilarning o’z shaxsiy bilim va dunyoqarashlarini shakllantirish imkoniyatlarini kengaytirish.

- Axborotlarni ikki tomonlama almashish samaradorligini oshiradi.

- O’quvchilarga mustaqil hayotga tayyorlanishlari uchun zarur bilimlarni beradi.

- Turli xil madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar o’rtasida ijobiy o’zaro munosabatlarni oldinga suradi.

Hamkorlikda o’qitish texnalogiyasiga asoslangan mashg’ulotlarni o’ziga xos turlarga ajratish va ularni amalda qo’llash tizimi mavjud bo’lib, quyida shu mashg’ulotlardan ayrim na’munalarni ko’rsatib o’tamiz.

-Uch pog’onali intervyu,

- Davra suxbati,

- Ro’yxat tuzish,

- Muammolar yechishni tashkil qilish,

- Bir daqiqalik ishlar,

-Juftlik izoxlar,

- Muammoni jo’natish,

- Baholash chizig’i,

- Kam uchraydigan birlik,

- Jamoa kutuvi,

- Ikki qismli kundalik,

- O’zaro savol yo’llash.

Hamkorlikda o’qitish texnalogiyasining bir qator metodlari mavjud. Ular:

• 
  Zig-zag yoki “arra” metodi;
  
• 
  Kamandada o’qitish;
  
• 
  Kichik guruhlarda o’qitish; va hokazolar.
  

Biz yuqoridagi metodlardan zig-zag yoki “arra” metodiga batafsil to’xtalmoqchimiz, chunki BMI ning tajriba sinov ishlarini o’tkazish jarayonida ushbu metoddan foydalanganmiz.

“Zig-zag” yoki “arra” metodi.

Metod uquvchilar bilan guruh asosida ishlash, mavzuni tezkor va puxta o’zlashtirishga xizmat qiladi. Metodning afzalligi quyidagi jixatlari bilan belgilanadi.

• 
  O’quvchilarda jamoa yoki guruh bo’lib ishlash ko’nikmasi shakllanadi.
  
• 
  Mavzuni o’zlashtirishga sarflanadigan vatq tejaladi.
  

• 
  Sinf o’quvchilari bir necha guruhlarga bo’linadi.
  
• 
  Yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn ham guruhlar soniga teng ravishda qisimlarga ajratilagi.
  
• 
  Har bir guruhga mavzuning muayyan qismi ( birinchi matn , ikkinchi matn va hokazolar ) beriladi va uni o’rganish vazifasi topshiriladi.
  
• 
  Belgilangan vaqt davomida guruhlar matn ustida ishlaydilar.
  
• 
  Vaqtni tejash maqsadida guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi va ular o’rganilgan matnga oid asosiy ma’lumotlareni guruhdoshlariga so’zlab beradilar.
  
• 
  Liderlarning fikri guruh a’zolari tomonidan to’ldirilishi mumkin.
  
• 
  Barcha guruhlar a’zolariga berilgan matnni puxta o’lashtirganlaridan so’ng matnlar guruhlararo almashtiriladi.
  
• 
  Bu bosqichda ham yuqpridagi faoliyat takrorlanadi.
  
• 
  Shu taqlidda mavzu mohiyatini yorituvchi yaxlit matn o’quvchilar tomo0nidan o’zlashtiriladi
  

• 
  O’quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o’zlashtirishga erishish.
  
• 
  Har bir o’quvchini faollikka undash.
  
• 
  Ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish .
  
• 
  Guruhning boshqa a’zolarining fikirlarini tinglay olish ko’nikmalarini shakllantirish.
  

“Surxondaryo viloyati sanoati va shaharlari ” mavzusidagi darsni hamkorlikda o’qitish texnalogiyasining “Zig-Zag” yoki “arra” metodidan foydalanilgan holda quydagicha tashkil etish bo’yicha dars ishlanmasini ilova qilamiz.