Shkalalashtirish usullarini qiyoslash
Yuqoridagi bo‘limda biz shkalalashtirishning to‘rtta usullarini ko‘rib chiqdik.
Demak, Taqqoslanadigan shkalalar obyektlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qiyoslash usullarining biridir.
Taqqoslama shkalalashtirishning asosiy afzalliklari shundan iboratki, ko‘rinar- ko‘rinmas farqlarni ajratib beradi. Ikki obyektni taqqoslashda respondentlar ikkalasidan birini tanlaydilar. Undan tashqari respondentlar berilgan ballar asosida moyillik vazifasini bajaradilar. Shuning uchun taqqoslama shkalalashtirishni qo‘llash
va qabul qilishni izlanuvchilar e’tirof etadilar.
Ya’ni, nominal, tartibli, intervalli va nisbiy usullardir. Ushbu usllurga tegishli o‘lchov
birliklari va qiymat darajasi orqali qiyoslanadi va taqqoslash darajalari belgilanadi.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, har bir usul uchun berilgan qiyosiy darajalar belgilangan. Masalan, nisbiy usulni oladigan bo‘lsak, unda o‘rganilayotgan obyektlar yoki mahsulotlar nomlari ustunlari, sotilgan tovarlar hajmi va son jihatdan respondentlarning miqdoriy munosabati aniqlanadi.
Masalan, yuqoridagi misollardan birini qarasak, respondentlardan so‘raladi: Coke yoki Pepsi istaysizmi?!. Bu taqqoslama shkala tartibli va rangli xususiyatlarga
Yana boshqa afzalligi ushbu shkalalashtirishning shundaki, nazariy qo‘llanmalarning ishlatish ehtimoli kam va tanlash huquqi respondentlar uchun oson kechadi.
Taqqoslama shkalalashtirishning birgina kamchiligi, ularning tartibli tabiatidadir. Ya’ni, o‘rganilayotgan ma’lum obyektlar sonining tahlil xossalari chegaralangan. Masalan, RC Colani Coke va Pepsilar bilan taqqoslashda yangi tadqiqot ishlarini olib borish lozim. Ushbu kamchiliklarni ma’lum bir darajada
taqqoslanmaydigan shkalalashtirish usullari orqali bartaraf etishadi.
Taqqoslanmaydigan shkalalashtirish uslubi – (noncomparative scales) yuqoridagi ikki usuldan biri bo‘lib uning asosiy hususiyati har bir obyektning mustaqil baholash orqali aniqlanadi.
12.3-rasm. Shkalalashtirish uslullarining klassifikatsiyasi1
Shkalalashtirish usullarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, marketing tadqiqotlarida ushbu uslublarning taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan uslublarga bo‘lib o‘rganish mumkin. Taqqoslanadigan shkalalar (comparative scales) o‘rganilayotgan obyektning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qiyoslash hisoblanadi.
Taqqoslanmaydigan shkalalashtirish usulini qo‘llashda ularni o‘lchovlashtirish deb ham atashadi. Unda har bir o‘rganilayotgan obyekt boshqa obyektga tegishli emas bo‘lib, mustaqil baholashda qo‘llaniladi.
12.3-rasmdan ko‘rinib turibdiki, taqqoslanadigan shkalalashtirishda juftli taqqoslash, tartibli taqqoslash va doimiy summali taqqoslash va boshqa operatsiyalar mavjud.
Shuningdek, taqqoslanmaydigan shkalalashtirish jarayonida olingan ma’lumotlar uzluksiz reyting yoki intervalli shkalalashtirish asosida bajariladi. Masalan, respondentlardan Coke ichimligini 1 dan 6 gacha balli shkala bo‘yicha baholash so‘raladi. (1-judayam yoqmaydi, 6-juda yoqadi). Xuddi shu tarzda Pepsi va
RC Cola ichimliklari ham baholanadi. Bunda 8.3-rasmga asosan taqqoslanmaydigan shkalalashtirish usuli bo‘yicha shkalalalr uzluksiz yoki detallashtirilgan bo‘lishi mumkin.
Detallashtirilgan reyting shkalasi bo‘yicha o‘z o‘rinda yuqorida ta’kidlanganmizdek, quyidagi shkalalarga bo‘linadi: Laykerta (Likert), Semantik (mohiyatan) tabaqalanish va Stepelya (Stapel) usullariga bo‘linadi. Marketing tadqiqotlarida ko‘pincha taqqoslanmaydigan shkalalashtirish o‘lchovlarini qo‘llashadi.
|
