Gaz xromatografiyasida harakatchan faza gazdan (yoki bug’dan) iborat
bo’ladi. Gaz-adsorbtsion (to’g’rirog’i gaz-qattiq) xromatografiyada statsionar
faza sifatida qattiq adsorbentdan foydalaniladi. Gaz-suyuqlik xromatografiyasida
esa qattiq tashuvchi (sorbent)) yuzasiga surtilgan suyuqlik statsionar faza bo’lib
xizmat qiladi.
Suyuqlik xromatografiyasida harakatchan faza sifatida suyuqlik xizmat
qiladi. Suyuqlik-adsorbtsion xromatografiyasida statsionar faza sifatida qattiq
adsorbent, suyuqlik-suyuqlik xromatografiyasida esa qattiq tashuvchi yuzasida
ushlab turiluvchi suyuqlik xizmat qiladi.
3.
Teng muvozanatda taqsimlanish mexanizmiga va qo’llanilayotgan
statsionar (qo’zg’almas, turg’un) faza tabiatiga asosan adsorbtsion, taqsimlanish
(Qog’ozdagi
xromatografiya),
ion-almashinuv,
eksklyuzion
va
affin
xromatografiyalari farqlanadi.
Adsorbtsion xromatografiyada statsionar faza qattiq moddadan iborat
bo’ladi. Bu qattiq modda harakatchan tahlil etilayotgan aralashmadagi har bir
komponentning bir qismini adsorbtsiyalaydi. Ajratish moddalar aralashmasining
adsorbentda turlicha so’rilish darajasiga asoslangan bo’ladi.
Biror moddaning adsorbtsiyasi boshqa moddaning sirtiga yutilganda sodir
bo’ladi. Adsorbtsiyani bir modda boshqa modda hajmiga diffuziyalanib, o’sha
ikkinchi modda sirtigagina emas, balki butun hajm bo’yicha yutilganda sodir
bo’ladigan yutilish (absorbtsiya) bilan adashtirmaslik kerak (4.5 rasm).
4.3 rasm. Tahlil etilayotgan namuna tarkibiy qismlarining harakatchan va
statsionar fazalarda taqsimlanishi.
4.4 rasm. Xromatografiya usullari klassifikatsiyasi
4.5 Rasm. Adsorbtsiya va absorbtsiya
