4.8 rasm. D qancha katta bo’lsa, xromatografiya cho’qqisi ham kengroq va
maydoni (ya’ni modda kontsentratsiyasi) ham shunchalik kattaroq bo’ladi.
Xromatografiyaning ham bir turi uchun
D ning o’z nomi bor; taqsimlanish
va
ion-almashinuv
xromatografiyasi
uchun
– taqsimot, adsorbtsion
xromatografiyasi uchun – adsorbtsiya va eksklyuzion (gel-filtrlanish)
xromatografiyasi uchun – kirishuvchanlik koeffitsientlari.
Ta’kidlab o’tish kerakki, xromatografik
ajratilish jarayonlari juda
murakkab va uni mohiyatini nazariy tushuntirishga bir qancha olimlar urinib
ko’rishdi. Hozirgacha ushbu borada 2 ta yondoshuv mavjud, lekin bironta urinish
mukammal deb topilmagan. Masalan, 1-yondoshuv bu L.Martinning “nazariy
likopchalar” (tarelkalar) (The plate theory) nazariyasida statsionar (qo’zg’almas)
fazani har birida statsionar va harakatchan fazalar orasida muvozanat yuzaga
keladigan ayrim likopchalarga bo’lish va shunga asoslangan holda xromatografik
jarayonni tushuntirishga harakat qilingan. Bu murakkab nazariyani ko’rib chiqish
bizning qo’llanmamiz mo’ljallangan talabalar va
kitobxonlar uchun shart emas,
chunki ular ushbu usullardan foydalanuvchilardir xolos.
Lekin ikkinchi nazariy yondoshuv ancha oddiy va hamma uchun tushunarli.
Bu elyuvirlanishning (yuvilishning) kinetik nazariyasidir (4.9 rasm). Bunga
asosan xromatografiya ustunidagi alohida molekulalarning harakatlanish tezligi
har bir ma’lum aralashma uchun o’ziga xos tezlikda yuz beradi va bu jarayon bir
qancha asosiy omillarga bog’liq. Xromatografik
ustun mikrodonador qattiq
sorbent tashuvchi bilan to’ldirilgan bo’ladi va natijada harakatchan faza
(elyuyent) ustun bo’ylab ushbu donalar orasidagi juda ko’p turli o’zaro
bog’langan kanallar bo’ylab yuviladi. Natijada sorbent zarrachalari o’lchamiga,
zichligiga va komponentning eruvchanligiga bog’liq bo’lgan uyursimon diffuziya
yuz beradi, ba’zi komponentlar molekulalari bu jarayonda qisqa masofani bosib
o’tadi, ba’zilari esa uzoqroq masofani (4.9 rasmga qarang). Oqibatda,
birinchi
gurux komponent molekulalarining ustunda ushlanishi vaqti ikkinchi guruxga
qaraganda ancha kam bo’ladi va birinchi bo’lib detektorga yetib boradi (4.9a
rasm). Bunga sabablar: harakatchan fazaning bir maromdamasligi, harakatchan va
statsionar fazalardagi ustun bo’ylab diffuziyasi, massa
uzatilishi kinetikasining
harakatchan va statsionar fazalardagi o’ziga xosligi, ustun ichidagi turg’un
zonalarda jarayonning muvozanatlashmaganligi va boshqalardir. Rasmdan
ko’rinib turibdiki, ba’zi molekulalar taqsimot koeffitsientiga bog’liq
holda
detektorga borguncha ko’proq masofa bosib o’tadi, ba’zilari esa kamroq. Shunga
yarasha shu masofani bosib o’tish uchun lozim bo’lgan elyuvatsion vaqt ham
farqlanadi (ya’ni ushlanish vaqti, 4.5 bo’limga qarang).
Bundan tashqari,
elyuvirlanish samaradorligi sorbent donalarining diametriga, geometriyasiga va
monodispersligiga, ustunni to’ldirishdagi sifatga, tizimning o’lik
hajmiga va
elyuyent oqimining tezligiga ham bog’liqdir.
