Taqsimot koeffitsienti xromatografiyaning poydevori hisoblanadi desak

4.8 rasm. D qancha katta bo’lsa, xromatografiya cho’qqisi ham kengroq va 
maydoni (ya’ni modda kontsentratsiyasi) ham shunchalik kattaroq bo’ladi. 
 
Xromatografiyaning ham bir turi uchun D ning o’z nomi bor; taqsimlanish 
va 
ion-almashinuv 
xromatografiyasi 
uchun 
– taqsimot, adsorbtsion 
xromatografiyasi uchun – adsorbtsiya va eksklyuzion (gel-filtrlanish) 
xromatografiyasi uchun – kirishuvchanlik koeffitsientlari. 
Ta’kidlab o’tish kerakki, xromatografik ajratilish jarayonlari juda 
murakkab va uni mohiyatini nazariy tushuntirishga bir qancha olimlar urinib 
ko’rishdi. Hozirgacha ushbu borada 2 ta yondoshuv mavjud, lekin bironta urinish 
mukammal deb topilmagan. Masalan, 1-yondoshuv bu L.Martinning “nazariy 
likopchalar” (tarelkalar) (The plate theory) nazariyasida statsionar (qo’zg’almas) 
fazani har birida statsionar va harakatchan fazalar orasida muvozanat yuzaga 
keladigan ayrim likopchalarga bo’lish va shunga asoslangan holda xromatografik 
jarayonni tushuntirishga harakat qilingan. Bu murakkab nazariyani ko’rib chiqish 
bizning qo’llanmamiz mo’ljallangan talabalar va kitobxonlar uchun shart emas, 
chunki ular ushbu usullardan foydalanuvchilardir xolos.
Lekin ikkinchi nazariy yondoshuv ancha oddiy va hamma uchun tushunarli. 
Bu elyuvirlanishning (yuvilishning) kinetik nazariyasidir (4.9 rasm). Bunga 
asosan xromatografiya ustunidagi alohida molekulalarning harakatlanish tezligi 
har bir ma’lum aralashma uchun o’ziga xos tezlikda yuz beradi va bu jarayon bir 
qancha asosiy omillarga bog’liq. Xromatografik ustun mikrodonador qattiq 
sorbent tashuvchi bilan to’ldirilgan bo’ladi va natijada harakatchan faza 
(elyuyent) ustun bo’ylab ushbu donalar orasidagi juda ko’p turli o’zaro 
bog’langan kanallar bo’ylab yuviladi. Natijada sorbent zarrachalari o’lchamiga, 
zichligiga va komponentning eruvchanligiga bog’liq bo’lgan uyursimon diffuziya 
yuz beradi, ba’zi komponentlar molekulalari bu jarayonda qisqa masofani bosib 
o’tadi, ba’zilari esa uzoqroq masofani (4.9 rasmga qarang). Oqibatda, birinchi 

gurux komponent molekulalarining ustunda ushlanishi vaqti ikkinchi guruxga 
qaraganda ancha kam bo’ladi va birinchi bo’lib detektorga yetib boradi (4.9a 
rasm). Bunga sabablar: harakatchan fazaning bir maromdamasligi, harakatchan va 
statsionar fazalardagi ustun bo’ylab diffuziyasi, massa uzatilishi kinetikasining 
harakatchan va statsionar fazalardagi o’ziga xosligi, ustun ichidagi turg’un 
zonalarda jarayonning muvozanatlashmaganligi va boshqalardir. Rasmdan 
ko’rinib turibdiki, ba’zi molekulalar taqsimot koeffitsientiga bog’liq holda 
detektorga borguncha ko’proq masofa bosib o’tadi, ba’zilari esa kamroq. Shunga 
yarasha shu masofani bosib o’tish uchun lozim bo’lgan elyuvatsion vaqt ham 
farqlanadi (ya’ni ushlanish vaqti, 4.5 bo’limga qarang). Bundan tashqari, 
elyuvirlanish samaradorligi sorbent donalarining diametriga, geometriyasiga va 
monodispersligiga, ustunni to’ldirishdagi sifatga, tizimning o’lik hajmiga va 
elyuyent oqimining tezligiga ham bog’liqdir. 

Download 4,55 Mb.