Key words: French language, competence, skills, cultural studies.
Ko'pchilikning fikricha, lingvistik ta'lim faqat chet tilini, uning fonetik, grammatik va leksik jihatlarini o'rganish bilan cheklanadi. Tilning o'zi tilshunos uchun nazariy qurilish vazifasini bajaradi, bu erda kommunikativ harakatning o'zi, uning vazifalari va mamlakatning madaniy realliklari ustun turadi [4, 20]. Til madaniyatlararo muloqotni tashkil etish va ta'minlash vositasi bo'lib xizmat qiladi. Biroq til o'qitish texnologiyalari va usullaridagi radikal transformatsiyalar butun til o'qitish paradigmasini qayta ko'rib chiqishga olib keldi. Agar oldinroq chet tilini o'qitish yozma nutq idrokidan iborat bo'lsa, endi chet tili ham real, ham bilvosita muloqotda turli madaniyat vakillari bilan aloqalarni amalga oshirish va saqlab qolish uchun vositachi vazifasini bajaradi. Asosiy e'tibor asta-sekin boshqa madaniyatni tushunish va muloqot vositasi sifatida tilning ishlashiga o'tishdir. Boshqa mamlakatlar madaniyatini bilish muvaffaqiyatli muloqotni o'rnatishga yordam beradi, ixtiloflarga, boshqa madaniyat vakillarining diniy e'tiqodlariga va xatti-harakatlariga toqat qilishni va eng muhimi, ona tilida so'zlashuvchining xususiyatlarini yanada muvaffaqiyatli va tez o'rganishga o'rgatadi. Milliy dunyoqarashning turli bo'laklari o'ziga xos bo'lib, shaxsning – ma'lum bir tilshunoslik madaniyati vakilining lisoniy ifodasida namoyon bo'lishi shubhasiz gap sifatida qabul qilinishi mumkin. Madaniyat vakillari uning afzalliklaridan intuitiv ravishda foydalanganligi sababli, ular o'zlarining madaniy odatlari va lazzatlarini to'liq aniqlay olmaydilar. Ularning kulturologik xatti-harakatlarini tizimli nazorat qilish ularning dunyo haqidagi lingvistik tasavvurini yanada aniqroq ko'rsatishga yordam beradi. Psixologik mexanizm ma'lum darajada u yashaydigan shaxsning haqiqati haqidagi tasavvurni belgilaydi, til va madaniyat o'rtasidagi bog'liqlikka qaratilgan. Yangi konseptual va kulturologik yo'nalish paydo bo'ldi, so'z bilimlarning bir qator gumanitar tarmoqlari markaziga qo'yildi: san'at tarixi va madaniy tadqiqotlar, tilshunoslik va adabiy tanqid, mantiq va falsafa. Dunyoqarash tushunchasi asosli bo'lib qoladi. Tilshunoslikda nazariy va kulturologik yo'nalish til va reallik, til va madaniyat o'rtasidagi munosabatlar muammosiga yangicha nazar tashlash imkoniyatini yaratdi. Lingvistik vositalar dunyo suratining namoyandalari sifatida tan olina boshladi, unlilar esa tushuncha vazifasini bajaradi.
Tilshunoslik nuqtai nazaridan o'quvchilarning nutqiy jihatdan samarali rivojlanish modeli fanlararo yondashuvga asoslanadi. U quyidagi pedagogik shart-sharoitlar yordamida amalga oshiriladi: o'rganilayotgan til madaniyati tarkibining aksiologik tarkibini amalda qo'llaydi; o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida chet tili darslarida qiymat-semantik muloqotni tashkil etish; xorijiy tilni o'qitishning ijodiy va qadriyatlarga asoslangan usullarini faollashtirish: suhbatlar, rolli o'yinlar, holatlar, hamdardlikni rivojlantirish uchun mashqlar to'plami va muloqot madaniyati [5,b.3]. Ijtimoiy-pedagogik, ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik xususiyatlarni, strukturaviy-tub shart-sharoitlarni, shartli elementlarni, ko'p tilli shaxsni shakllantirishni aniqlash va umumlashtirish uchun oliy ta'lim sharoitida nodavlat tilni o'zlashtirish tamoyillari va texnologiyalari asosida ko'p tilli shaxsni shakllantirishga kommunikativ-lingvokulturologik yondashuvni amalga oshirish zarur. Bu talabalarni intensiv xorijiy til nutqi amaliyotiga keng qamrovli integratsiya qilishni nazarda tutadi, bu esa ularga yangi ijtimoiy-madaniy realliklarni qamrab olish imkonini beradi. Shaxsiy va kommunikativ faol ta'lim usullaridan foydalanish oliy ta'limda ko'p tilli ko'nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. O'quvchilarning nutqiy rivojlanishining asosiy xususiyatlaridan biri sifatida lingvokulturologik kompetensiyaning rivojlanishini faollashtiradi. Milliy va madaniy jihatdan rangli so'z boyligiga ega bo'lgan samarali nutq mashqlari to'plami dars jarayonida lingvokulturologik materialni "matn + vazifa" formatida ko'rsatib beradi; O'quvchilarning ko'p tilli ko'nikma va qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Shuni unutmaslik kerakki, o'qituvchi o'quvchilarda tilning holistik ko'rinishini shakllantirishga qaratilgan dominant muammoga yo'naltirilgan model bilan bosqichma-bosqich o'rganishning o'n sakkizinchi g'oyasiga, yosh xususiyatlari va lingvistik va madaniy kognitiv tushunchalarni hisobga olgan holda rioya qilishi kerak. O'rganilayotgan til va madaniyatlarning ijtimoiy-madaniy nuanslarini hamda chet tilini bilishining kognitiv tomonini, shuningdek, tillar va madaniyatlar o'rtasidagi ziddiyatning ehtimoliy sohalarini aniqlash va bashorat qilish qobiliyatini hisobga olgan holda, oliy ta'limda til ta'limi strategiyasi sifatida fransuz tilini o'rganish jarayonida talabalarning ko'p tilli ko'nikmalarini shakllantirishda lingvokultural yondashuvni asoslashga yordam beradi.
Vazifalarni amalga oshirish uchun, hozirgi mavzu bo'yicha ijtimoiy-madaniy, psixologik, lingvistik va metodik adabiyotlarni o'rganish va tahlil qilish kabi tadqiqot usullarini qo'llash lozim; oliy ta'lim muassasasida maktab o'quvchilarining ko'p tilli kasb mahoratini shakllantirish jarayonini modellashtirish; tajriba-sinov ishlarini olib borish, shu jumladan suhbat, pedagogik kuzatish, anketa, so'rovnoma, amaliy va eksperimental vazifalarni bajarish; eksperimental o'rganish natijalarini tahlil qilish va samarali tavsiflash [1,b.19].
Chet tili o'qituvchisi o'quvchilarni til bilan muloqotga tayyorlashda, xususan, ijtimoiy va kommunikativ ko'nikmalarni rivojlantirish orqali til o'rgatishning amaliy vazifasiga duch kelmaydi. Chet tili o'qituvchisi nafaqat o'quvchini chet el matnini tushunishga o'rgatish, balki ona tili va o'rganilgan til madaniyati o'rtasidagi umumiy va farqlilikni tushunish qobiliyatini rivojlantirishga chaqiriladi. Bu tilni birgalikda o'rganish va natijada lingvo-madaniy yo'naltirilgan shaxsiyatni shakllantirishning shartidir.
Til to'sig'ini yo'q qilish turli madaniyat vakillari o'rtasida samarali muloqot o'rnatish uchun etarli emas. Bu masalada asosiy vazifa madaniy toʻsiqni bartaraf etishdir. Madaniy to'siq til to'sig'idan ancha tanqidiy va paradoksaldir. Til, tafakkur va madaniyat bir-biri bilan chambarchas bog'liq, bu uch element bir-biri bilan uzviy bog'liq holda ishlaydi. To'qnashuv orqali ular haqiqiy dunyo bilan bog'lanadi, uning aks etishi, idrok etilishi va shakllanishida ishtirok etadi. Globallashuv va jamiyatni birlashtirishning hozirgi bosqichida oliy ta'limning lingvokultural tarkibiy qismining mazmuni invariant tarkibiy qismni nazarda tutadi, bu o'quvchilarni mahalliy va o'rganilgan tillarning lingvokultural tarkibi bilan tanishishdan iborat bo'lib, ular doirasida global ko'p madaniyatli jamiyatda o'z-o'zini anglash, identifikatsiyalash va umumlashtirish hamda til va ijtimoiy-madaniy ko'nikmalarni rivojlantirish imkonini beradi. Bu muhitda erkin ligaokultural yo'nalishga va nutq madaniyatining xususiyatlarini hisobga olgan, chet tili kommunikativ kompetentligini shakllantirishga qaratilgan o'zgaruvchan tarkibiy qismga hissa qo'shishi mumkin.
Oliy ta'lim tizimida talabani shaxs sifatida tarbiyalash ayni paytda uning sifatining aniqlovchi xususiyati hisoblanadi. Umumiy o'rta ta'lim maktabi o'quvchisining qadriyat tajribasi dunyo haqidagi tushuncha va fikrlarda saqlanadi va og'zaki baholanadi. Sezgilar sezgi tajribasidan, ob'ekt faolligidan, inson xotirasida mavjud bo'lgan boshqa tushunchalar bilan aqliy operatsiyalardan, lingvistik muloqotdan, leksik birliklarning ma'nosini mustaqil assimilyatsiya qilishdan hosil bo'ladi. Maktab o'quvchisi shaxsining muvaffaqiyatli rivojlanishini lingvokultura axboroti bilan osonlashtirish mumkin. Tillarning kelib chiqishi, tuzilishi va klassifikatsiyasi insoniyatning bir sababga ko'ra yigirmanchi asosiy siridir. Til inson mavjud bo'lgan haqiqatni talqin qila oladi, til birligi ortidagi madaniy fonni belgilay oladi, tilning tuzilishini realliklar bilan bog'laydi. Til, millatning mafkuraviy dunyoqarashi va uning mavjudligi madaniyatini bilish yo'li sifatida harakat qilib, metodologiya sohasida hukmron mavqeni to'liq saqlab qoladi. Axborotni lingvistik kanal orqali assimilyatsiya qilish shaxsga xos xususiyatdir, shuning uchun nazariy tafakkur moddiy tafakkurdan ustun turadi. Lingvistik ta'lim insonda muloqotga intilish bo'lganda amalga oshiriladi. Bunda u idrok, bilish, tafakkurning aniq tizimini, o'rganilayotgan tilda aks ettirilgan qadriyatlar va amallar tizimini tushunadi. Lingvkulturaviy ta'lim barcha daraja va yo'nalishlardagi ta'lim mazmunini, o'quv-uslubiy va strategiyalarni, o'quvchi va o'qituvchilarning o'zaro aloqalarini aniqlashga yordam beruvchi o'quv rejalarini modernizatsiyalashni nazarda tutadi. Dolzarblikni chet tilining o'quv-uslubiy va ijtimoiy-siyosiy salohiyati masalasida izlash mumkin. Bu esa "ona tili ko'p madaniyatli ta'lim" deb nomlangan chet tilini o'qitish nazariyasi va metodikasida yangi yo'nalishning paydo bo'lishiga va tez rivojlanishiga turtki bo'ldi [3,b.15]. O'quvchilarning madaniy o'z-o'zini tarbiyalash va rivojlantirish jarayonida fundamental rol o'ynaydi. Har bir til jamoasining o'ziga xosligi va qadri haqida xabardorlik madaniy jihatdan umumlashgan til sferasida ishtirok etayotgan shaxsning asosiy kompetensiyalaridan biridir. Lingvokulturologik bilimlarni chet tili o'quv jarayoniga to'g'ridan-to'g'ri uzatish, asosan, unda tilning ishtiroki tufayli amalga oshiriladi va shunga ko'ra, o'quvchilar tomonidan materialni o'zlashtirishning muvaffaqiyati uning o'qituvchisining til bilish darajasiga bevosita bog'liqdir. Bu O’zbekiston respublikasining zamonaviy me'yoriy-huquqiy hujjatlari doirasida ta'kidlangan ta'lim muassasalarida til ta'limining ahamiyati va ustuvorligining ustuvorligini bildiradi.
|
