|
Ta’lim tizimida innovatsiya va ularning amaliy tadbiqlari: muammolar va yechimlar
|
| bet | 49/58 | | Sana | 19.06.2024 | | Hajmi | 12,81 Mb. | | #264316 |
Bog'liq “Ta’lim tizimida innovatsiya va ularning amaliy tadbiqlari muammolar va yechimlar” MUHOKAMA VA NATIJALAR
O‘quvchi ongida axloqiy hayotning ba’zi bir hodisasining tasviri nafaqat ushbu voqea sodir bo‘lgan davrda paydo bo‘lishi mumkin. Bola o‘z do‘stining bir paytlar kuzatgan u yoki bu harakatini qayta yaratishi, yana “ko‘rishi” mumkin. Bundan tashqari, u muayyan vaziyatlarda o‘z harakatini tasavvur qila oladi. Bunday holda, vakolatlar qo‘llaniladi. Spirkinning fikriga ko‘ra, tasavvurlarda “ong birinchi marta o‘zining bevosita manbasidan ajralib chiqadi va nisbatan mustaqil sub’ektiv hodisa sifatida mavjud bo‘la boshlaydi”
O‘quvchilarning axloqiy ongi va xulq-atvori birlikda shakllanadi - bu pedagogika hamda psixologiyaning asosiy ajralmas tamoyilidir. Maktab yoshidagi o‘quvchilarda kattalar va tengdoshlar bilan munosabatlarda yangi xususiyatlar paydo bo‘ladi. Maktab yoshidagi o‘quvchilar kattalar bilan mazmunli muloqotga faol qiziqish bildiradilar. Voyaga yetgan bolaning obro‘si, uning qadr-qimmati xulq-atvorda jiddiy rol o‘ynashda davom etmoqda. Mustaqillik va xulq-atvorni anglashning o‘sishi o‘rganilgan axloqiy me’yorlar bo‘yicha harakatlarda rahbarlik qilish qobiliyatini rivojlantirishga olib keladi va o‘quvchida o‘z o‘rnini topishga intilish ya’ni o‘z “Men”ini shakllanishiga olib keladi. U shu ijtimoiylik bilan uzviy bog‘liq jarayonda axloqan hamda ma’nan shakllanishida davom etadi.
Katta maktabgacha yoshdagi o‘quvchining harakatlarini belgilay boshlaydigan ichki “axloqiy hokimiyatlar” paydo bo‘ladi. Bunda o‘quvchilar o‘z tengdoshlari bilan turli xil faoliyatda faol muloqot qilish istagini namoyon etadilar, buning natijasida “o‘quvchilar jamiyati” shakllanadi. Bu jamoaviy munosabatlarni rivojlantirish uchun muayyan shart-sharoitlarni yaratadi. Tengdoshlar bilan mazmunli muloqot katta yoshdagi maktab o‘quvchisining shaxsini to‘laqonli shakllantirishda muhim omil bo‘ladi.
Jamoa faoliyatda (o‘yin, vaziyat, muloqot) katta yoshli o‘quvchilar jamoaviy rejalashtirish ko‘nikmalarini egallaydilar, o‘z harakatlarini muvofiqlashtirishni, nizolarni adolatli hal qilishni va umumiy natijalarga erishishni o‘rganadilar.Bularning barchasi axloqiy tajribani to‘plashga yordam beradi. Katta yoshdagi maktab o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalashda ta’lim faoliyati muhim rol o‘ynaydi. Dars jarayonida ular tarbiyaviy xulq-atvor qoidalarini o‘zlashtiradilar, ularda maqsadlilik, mas’uliyat, irodalilik fazilatlari shakllanadi.
Makarenko o‘quvchilarni axloq nazariyasi bilan qurollantirish kerak, deb hisoblab, katta ahamiyat berdi. Shu bilan birga, u to‘g‘ri xulq-atvor odatini tarbiyalash ongni tarbiyalashdan ko‘ra ancha qiyin ekanligini ta’kidladi.
Axloqiy xulq-atvorni tarbiyalash - axloqiy xatti-harakatlar va axloqiy odatlarni shakllantirishdan boshlanadi. Harakat insonning atrofdagi voqelikka munosabatini tavsiflaydi.
Axloqiy xatti-harakatlarni uyg‘otish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish, o‘quvchilar hayotini ma’lum bir tarzda tashkil etish kerak. Axloqiy odat - axloqiy ishlarni bajarishga bo‘lgan ehtiyojni talab qiladigan huquqiy va umuminsoniy normalarga asoslanadi. Odatlar yotoqxona qoidalariga, xulq-atvor madaniyatiga, tartib-intizomga asoslangan bo‘lsa, oddiy bo‘lishi mumkin va o‘quvchida muayyan ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatni amalga oshirishga ehtiyoj va tayyorlikni yuzaga keltirganda murakkab bo‘lishi mumkin.
Odatning muvaffaqiyatli shakllanishi uchun o‘quvchilar harakatga undaydigan motivlar ularning ko‘z o‘ngida muhim bo‘lishi, o‘quvchilar o‘rtasida harakatlarni bajarishga munosabat hissiy jihatdan ijobiy bo‘lishi va agar kerak bo‘lsa, o‘quvchilar natijalarga erishish uchun ma’lum iroda harakatlarini ko‘rsatishga qodir.
Bolalar ko‘pincha vaziyatni chuqur tushunishga moyil emaslar, bu ularni tasodifiy qarorlar qabul qilishga olib keladi. Xulq-atvorni tanlash ularni o‘rab olgan ijtimoiy psixologik muhit, tasodifiy tashqi ta’sirlar, ommaviy sevimli mashg‘ulotlar, impulsiv rag‘batlantirishlar ta’siri ostida amalga oshiriladi. Motivlarning beqarorligi vaziyatga hamroh bo‘lgan his-tuyg‘ular harakatining kuchli yoki kuchsizligi bilan belgilanadi, masalan, qo‘rquv, bu bolani ongli ravishda tanlash va ixtiyoriy harakatni amalga oshirish imkoniyatidan mahrum qiladi. O‘quvchilarda erkin axloqiy irodaviy xususiyatlarini tarbiyalashning ma’nosi - ularni o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgatish, ichki erkinlikka erishishga, mustaqil fikrga ega bo‘lishda yordam berish, axloqiy tuyg‘u va e’tiqodga mos ravishda bukilmasdan harakat qilish qat’iyati, jamiyatda kundalik munosabatlarda axloqiy me’yorlarni o‘rnatishdir.
Shaxsning axloqi axloqiy tamoyillarga ongli ravishda amal qilishda va axloqiy xulq-atvorning odatiy shakllarida namoyon bo‘ladi. Axloqiy tarbiyaning boshlang‘ich darajasi, deyarli ichki nazoratsiz, xatti-harakatlarning ongsiz impulslar va tashqi ta’sirlarga bog‘liqligi bilan tavsiflanadi. Asta-sekin psixikaning hissiy ongsiz sohasi orqali odatlar va xatti-harakatlarning odatiy shakllari shakllanadi. Rivojlanishning ushbu darajasida odatlar, odatiy harakatlarni kuchaytirish tufayli xatti-harakatlar ustidan qandaydir o‘zini o‘zi nazorat qilish imkoniyati mavjud. Odatiy xulq-atvor asosida, maqsadli pedagogik ta’sir natijasida bolada axloqiy tafakkur rivojlanadi.
U bilan birgalikda va uning yordami bilan axloqiy tuyg‘ular asosida ong va iroda, axloq, halollik, rostgo‘ylik, adolatlilik, mehnatsevarlik, intizom, kollektivizm shakllanadi. Shaxsning bu xossalari va fazilatlari ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘quvchining dunyo bilan faol o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan psixologik o‘zgarishlarni ifodalaydi. Ular o‘quvchi tomonidan ushbu munosabatlarda doimiy ravishda namoyon bo‘ladi, o‘quvchining xarakter xususiyatlari, shaxsiy ijtimoiy hayotida, odatlar va odatiy xatti-harakatlar shakllarida tan olinadi, mustahkamlanadi.
Axloqiy xulq-atvorning eng yuqori darajasi - bu inqiroz va ekstremal vaziyatlarda ongli ravishda o‘zini tuta bilish, qat’iylikni saqlash, axloqiy e’tiqodlarga, me’yorlarda sodiqlikda namoyon bo‘ladi. O‘quvchilar uchun bunday holatlar axloqiy rivojlanishida doimo paydo bo‘ladi va takomillashib, yuksalib boradi. Shaxsning axloqiy shakllanishining mohiyati bolaning tashqi va ichki qarama-qarshiliklarni yengib o‘tishidadir. Nafs va burch, ezgulik va yovuzlik, mehr va shafqatsizlik, muhabbat va nafrat, haqiqat va yolg‘on, xudbinlik va jamoaviylik o‘rtasidagi axloqiy tanlovlarning cheksiz oqimida xarakter xususiyatlari va axloqiy fazilatlar shakllanadi.
Zamonaviy ta’lim amaliyoti tomonidan qabul qilingan kompleks rivojlanish dasturlarini tahlil qilib, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, “Axloqiy tarbiya” bo‘limi faqat an’anaviy prognoz qilingan. Boshqa murakkab dasturlarda axloqiy tarbiya yo‘nalishining mazmuni ba’zi bo‘limlarda parcha kiritilgan. Shunday qilib, axloqiy madaniyatni shakllantirish vazifalari “Jamoaviy rivojlanish” va “Ijtimoiy rivojlanish” bo‘limlarida hal qilingan. Katta maktab yoshdagi o‘quvchining shaxsiy madaniyati asoslarini shakllantirishning maqsad va vazifalariga yo‘naltirilgan normativ hujjatlar mazmunini tahlil qilish asosida va maqsadlarni, birinchidan, zamonaviy ta'lim dasturlarida taqdim etilgan.
Shunday qilib, o‘quvchilarning axloqiy madaniyatini shakllantirish bo‘yicha muayyan ish tizimining dasturlari mazmunida yo‘qligi bolalarning xatti-harakatlarini ongli ravishda nazorat qila olishi bilan tavsiflangan sezgir davrga olib kelishi mumkin va ularning axloqiy tuyg‘ulari boshqa motivlarga qaraganda ko‘proq harakatlantiruvchi kuchga ega bo‘lib, o‘qituvchilar e’tiboridan chetda qolishi mumkin.
XULOSA
O‘quvchilarda axloqiy tarbiyani shakllantirish ob’ektiv hayot sharoitlari, ta’lim va tarbiya ta’siri ostida, turli xil faoliyat jarayonida, umuminsoniy madaniyatni o‘zlashtirishda sodir bo‘ladi va pedagogikaning yaxlit jarayoni sifatida samarali amalga oshiriladi. Umuminsoniy axloq normalari, o‘quvchining butun hayotini ularning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etish. Demak, tarbiyaviy ishlar axloqiy g‘oyalarni o‘z ichiga olishi va turli va samarali shakllarda, mazmunli va kerakli hissiy boylik bilan olib borilishi kerak.
O‘quv va ijtimoiy faoliyatining g‘oyaviy-axloqiy mazmunining boyligi, darsdan tashqari mashg‘ulotlarning rang-barangligi, oiladagi turmush tarzi bolalar axloqini shakllantirishning eng muhim manbalari hisoblanadi.
|
| |
