6.3, Transport masalasi va uni yechish tartibi
Yuk jo ‘natishda ilova qilinadigan hujjatlar ro'yxati quyida-
gilardan iborat:
— tovar-transport yuk xati;
— schyot-faktura;
— avtotransport vositasining yuklanganligi xususida dalolat-
noma;
— sifat sertifikati (agar yuklar sanoat mahsuloti bo Isa);
—
karantin sertifikati;
— kelib chiqishi to ‘g‘risidagi sertifikat;
— yuk tashishga ishonch qog‘ozi;
— nakladnoylar;
— jamlama vedomostlar.
Transport taslikilotlari tomonidan ko‘rsatilgan xizmat uchun
qilinadigan hisob kitoblar transport tariflari yordamida amalga
oshiriladi, Tariflar o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
— yuklami
tashish
uchun olinadigan to ‘lovlar:
— yuk tashish bilan bog‘liq boMgan qo‘shimcha
jarayonlar
uchun yig‘imlar;
— to‘lovlar
va
yig‘imlami hisoblab chiqarish uchun qoidalar.
Iqtisodiy tabaqa sifatida transport tariflar — transport mahsu-
lotiga bo‘lgan narxlar shakli hisoblanadi. Ulaming shakllanishi
quyidagilarni ta’minlashi zarur:
— transport korxonalari uchun xizmat ko‘rsatish xarajatlarini
qo‘llash va foyda olish imkoniyatlariga ega bo‘lish;
— transport
xizm atlaridan
foydalanuvchi
xaridorlarga esa
transport xarajatlarini qo4llash imkoniyatlari bo‘lishi kerak.
Oldingi bo‘limda ko‘rsatib o ‘tilganidek, muhim omillardan biri
bo‘lib, yuk tashuvch ini tanlashga ta ’sir ко ‘rsatuvchilardan yuk
tashishning qiymati hisoblanadi.
Mijozlar kurashish, raqobat sharoitida ilojsiz ravishda bo‘lib,
transport tariflariga tegishli o ‘zgartirishlar kiritishi mumkin.
Masalan, mamlakatimiz temir yo'llari bugungi kunda avtomobil
transporti tomonidan yirik bo‘lmagan kichik va mayda og‘irlikdagi
jo ‘natiladigan yuklar sohasida jiddiy raqobatni sezmoqda.
95
Bulax tegishli temir y o l tarifining o'sishiga to ‘sqinlik ko‘rsat-
moqda.
Turli yiglm lam ing tarif m e’yorlarining darajasini oqilona
tartibga solish yo‘li bilan, shuningdek yuklarni tashish bilan bogliq
ravishda q o ‘shim cha xizm atlarga talablarni rag‘batlantirish
mumkin.
Masalan, nisbatan temir yollarda yuklarni qo‘riqlash uchun
ketadigan harbiylashgan b olinm alam i qisqartirish yo‘li
bilan
yuklarni qoliqlashning kafolatlangani xuddi bu xizmatga bo'lgan
talabni oshirishi mumkin.
Turli transportlardagi tariflar tizimi o‘zining xususiyatlariga
egadir. Ulami qisqacha tavsiflashga olayiik:
Temir y o l transportida yuklarni tashish qiymatini aniqlash
uchun umumiy, mutlaq, imtiyozli va mahaliiy tariflar qollaniladi.
Umumiy tariflar bular asosiy tarif turlari hisoblanadi.
Ulaming yordamida yuklaraing asosiy qismini tashish qiymati
aniqlanadi.
Mutlaq tariflar deb, asosiy tarifga
nisbatan maxsus ustamalar
va chegirm alar bilan o £zgartirishlar belgilanadi. Bu tariflar
oshirilgan yoki kamaytirilgan bolishi mumkin.
Ular, odatda, aniq yuklarga oid qo‘llaniIadi.
Mutlaq tariflar sanoatning joylashtirilishiga ta ’sir ko£rsatadi,
chunki ular yordamida ayrim xomashyo turlarini tashishni tartibga
solish mumkin, masalan, ko£mir, kvarsit, ruda va h.k. Mutlaq
tarif yordamida yilning turli davrlarida yuk tashish qiymatini
oshirish yoki tushirish bilan, tem ir
y o llard a g i yuk tashish
darajasining notekisliklarining bir maromda bo'lishiga erishish
mumkin. Ana shu maqsadlar uchun qat’iy yo‘nalishlar bo£yicha
bo‘sh vagonlar va konteynerlaming harakati bilan yuk tashish
tariflarini kamaytirish yo'li bilan ham erishish mumkin.
Imtiyozli tariflar m a’lum maqsadlardagi yuklarni tashish
uchun, shuningdek, temir yollam ing o‘zi uchun qo‘llaniiadi.
Mahalhy tariflarni ayrim temir yo‘l boshliqlari belgilaydilar.
Bu tariflar yuklarni tashish miqdorlarini o ‘z ichiga olgan bo‘lib,
turli yig£imlardan iborat hamda ular
ushbu temir y o l doirasida
harakatda boladi.
96
Tashish haqidan tashqari temir yo‘llar yuklami qabul qilib
oluvchilar va qo'shimcha ravishda ko'rsatilgan xizmatlar hamda
yuklarni tashish bilan bogMiq bo‘lgan yig'imlami oladilar. Bu
yi'imlar temir yo‘llar tomonidan quyidagi jarayonlar uchun olinadi:
yuklami saqlash, tortish yoki yukning og‘irligini hisobga ohsh,
vagonlarni yuklash uchun qo‘yish yoki olib ketish,
ulami har xil
kemiruvchi hayvonlarga qarshi dorilash, yuklami kuzatib borish,
yuklash-tushirish ishlari, shuningdek, boshqa jarayonlar uchun
olinadi.
Yuklami temir yollarda tashishdagi toTov miqdorlariga bogMiq
bo‘ladigan asosiy omillami sanab o‘taylik:
