4.O’zbekiston Respublikasi makroiqtisodiy ko’rsatkichlari tahlili va
istiqbollari
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi sharhida mamlakatning joriy
makroiqtisodiy holati tahlil etilib, 2023-2024 yil uchun prognozlar berilgan.
Unda yalpi ichki mahsulot, sanoat, investitsiyalar, iste’mol xarajatlari,
inflyatsiya, foiz stavkalari, kreditlash, ichki va tashqi savdo, davlat byudjeti
xarajatlari va daromadlari, siklik moslashtirilgan byudjet balansi kabi
ko‘rsatkichlar tahlil qilingan. Shuningdek, milliy iqtisodiyot rivojlanishining holati
va asosiy tendensiyalarining monitoringi, shu jumladan, qisqa muddatli iqtisodiy
istiqbollarini shakllantiruvchi pul-kredit va fiskal sohalardagi davlat siyosati
masalalari qamrab olingan.
O‘zbekiston iqtisodiyoti 2023 yilning yanvar-sentyabr oylarida o‘zining
o‘rta muddatli trendidan yuqori o‘sib, o‘sish sur’ati 5,8 foizni tashkil qildi. Joriy
yilning III choragida almashuv kursining to‘g‘rilanishi fonida tashqi savdo
aylanmasi 22,1 foizga o‘sib, 44,7 mlrd. dollarni tashkil etdi.
Hisob-kitoblariga ko‘ra, 2023 yilda O‘zbekistonda yillik iqtisodiy o‘sish 5,4-
5,6 foiz atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. Bunda aholi iste’moli va
investitsiyalarning o‘sishi mos ravishda 4,8 foiz va 7,6 foizni tashkil etadi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining 2023 yil yanvar-sentyabr
bo‘yicha Makroiqtisodiy sharhining asosiy xulosalariga quyidagilar kiradi. 2023
yil yanvar-sentyabr oylarida O‘zbekiston iqtisodiyoti 5,8 foizga o‘sdi. Joriy yil
yakuni bilan ijobiy ishlab chiqarish tafovuti saqlanib qolishi kutilmoqda.
Xizmatlar va sanoat sohasi yalpi taklif tarafidan iqtisodiy o‘sishning asosiy
drayverlari bo‘ldi – xizmatlar 6,5foizga va sanoat 5,7 foizga o‘sdi.
O‘tgan yillardagi tendensiya shuni ko‘rsatmoqdaki, foyda va daromad solig‘i
hamda resurs to‘lovlari va mol-mulk solig‘idan tushumlarning YAIMga nisbatan
ulushi 2021 yilgacha ortib borgan bo‘lsa, oxirgi yillarda byudjetdan tashqari
26
jamg‘armalar va hisoblar hamda boshqa daromadlarning ulushi ortmoqda.
Hisob-kitoblariga ko‘ra, 2020-2023 yillarda real va neytral foiz stavkalarida
o‘sish tendensiyasi kuzatildi. Joriy yilning sentyabr holatiga ko‘ra, real foiz stavka
4,4 foizni, neytral foiz stavka 3,9 foizni tashkil qildi.
Global monetar sharoitlarning qattiqlashtirilishi fonida asosiy savdo hamkor
davlatlar Rossiya, Qozog‘iston va Turkiyada Markaziy banklar tomonidan ham
qattiq monetar siyosatni ushlab turish siyosati davom ettirilmoqda.
2023 yil oktyabr boshiga keng ma’nodagi pul massasi o‘tgan yilning mos
davriga nisbatan 12 foizga ko‘paygan. Pul massasi tarkibida milliy valyuta 77 foiz,
xorijiy valyutadagi depozitlar ulushi 23 foizni tashkil qildi.
Tahlillarga ko‘ra, aholiga ajratilgan kreditlar kesimida iste’mol va
avtokreditlash ulushi yuqoriligicha qolmoqda. 2023 yilning yanvar-sentyabrida
mashina va asbob-uskunalar importi 11,4 mlrd., kimyoviy mahsulotlar 4,2 mlrd.,
oziq-ovqat mahsulotlari 3 mlrd. va xizmatlar 1,8 mlrd. dollarni tashkil qilgan.
Mazkur kategoriyalarning importdagi ulushida sezilarli o‘zgarish kuzatilmagan.
Markaz hisob-kitoblariga ko‘ra, mamlakatning savdo shartlarida pasayish
davom etmoqda. Xususan, ushbu ko‘rsatkich o‘tgan yil 9 oyiga nisbatan 0,5 foizga
yomonlashgan bo‘lsa, 2018 yildan beri 11,2 foizga pasaygan.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan Xalqaro hisob-kitoblar
banki metodologiyasi asosida so‘m real samarali almashuv kursi dinamikasi tahlil
qilindi. So‘mning real almashuv kursi 2019 yil yanvaridan 2023 yil sentyabriga
qadar 13,9 foizga mustahkamlangan.
4
So'nggi yillarda yurtimizda tadbirkorlik faoliyati yuqori darajada
o'zgaruvchanligi va mintaqaviy xilma-xilligi bilan ajralib turmoqda. SHu
munosabat bilan Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi ekspertlari har oyda
tadbirkorlik faoliyati holati monitoringini viloyat va tumanlar miqyosida olib
bormoqda.
O'zbekiston Respublikasi hududida ishbilarmonlik faoliyati tahlili har oyda
4
http://nhrc.uz/oz/news/iqtisodiy-tadqiqotlar-va-islohotlar-markazi-ozbekiston-iqtisodiyoti-58-foizga-osgan
27
markazga kelib tushgan tezkor ma'lumotlar asosida amalga oshiriladi.
Monitoring natijalari shuni ko'rsatdiki, joriy yilning 1 iyunidan 31
iyunigacha bo'lgan davrda respublika soliq tushumlari hajmi o'tgan yilning shu
davriga nisbatan 6,8 foiz oshdi.
SHu bilan birga, Qashqadaryo (27,1 foiz), Farg'ona (13,5 foiz), Surxondaryo
(13,4 foiz), Andijon (13,3 foiz), Samarqand (12 foiz) viloyatlari va
Qoraqalpog'iston Respublikasida (12,7 foiz) soliq tushumlarining sezilarli darajada
o'sishi qayd etildi.
Soliq tushumlarining ko'payishi tadbirkorlik faoliyati va kuchli iqtisodiy
o'sish holatini, “yashirin iqtisodiyot”ning qisqarishi va soliq ma'murchiligining
yaxshilanishini ko'rsatadi. Soliqqa tortish deyarli barcha mamlakatlarda davlat
daromadlarining eng muhim manbai hisoblanadi. Qo'shimcha soliq tushumlari
hukumatlarga ta'lim, infratuzilma va innovatsiyalarga sarf-xarajatlarni oshirish
orqali ijtimoiy birdamlikni rag'batlantirish imkonini beradi.
Tahlil qilingan davrda bojxona to'lovlari bo'yicha tushumlar 7,2 foiz oshdi.
Daromadning eng yuqori o'sishi Navoiy (43,8 foiz), Toshkent viloyatlari (19,4
foiz), Toshkent shahri (12,6 foiz) va Qoraqalpog'iston Respublikasida (20,5 foiz)
kuzatildi.
Hozir O'zbekiston asosiy savdo hamkorlari — Xitoy, Rossiya va
Qozog'iston bilan savdo aloqalarini yaxshi olib bormoqda. Binobarin, tashqi savdo
aylanmasining ko'payishi va mamlakatda ichki talabning ortishi bojxona
daromadlarining o'sishiga olib keldi.
Davlat bojxona qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, yil boshidan buyon tovarlar
eksportining hajmi 8,4 foiz oshgan. Tovarlar eksporti hajmining o'sishi Jizzax
(31,5 foiz), Navoiy (26,1 foiz), Samarqand (24 foiz), Xorazm (19,6 foiz), Andijon
(18,1 foiz) viloyatlari va Toshkent shahri (18 foiz) hissasiga to'g'ri keldi.
O'zbekiston eksport hajmining oshishini eksportbop mahsulotlar ishlab
chiqarishning o'sishi bilan izohlash mumkin.
O'tgan oyda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 11,8 foiz
oshdi. Berilgan kreditlar hajmining eng yuqori o'sishi Sirdaryo (76 foiz),
28
Samarqand (72,3 foiz), Surxondaryo (59,1 foiz), Andijon (52,2 foiz) viloyatlarida
kuzatilmoqda.
Tijorat
banklari
beradigan kreditlar
hajmining oshishi
tadbirkorlik
tuzilmalari
faoliyatining
bosqichma-bosqich
takomillashib
borayotganidan dalolat beradi.
Tahlil qilingan davrda 8 ming 210 ta yangi tadbirkorlik sub'ekti tashkil
etilib, ularning eng ko'pi Samarqand (1 ming 230), Qashqadaryo (990), Toshkent
(831), Farg'ona (798) viloyatlari va Toshkent shahrida(1 ming 339) ro'yxatga
olingan.
Tahlil etilayotgan davrda O'zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasida
tuzilgan bitimlar hajmi 9,1 foiz oshdi.
Birja faolligining sezilarli o'sishi Namangan (45,6 foiz), Surxondaryo
(35,1 foiz), Sirdaryo (20,7 foiz), Qashqadaryo (17,5 foiz) viloyatlari, Toshkent
shahri (14,8 foiz) va Qoraqalpog'iston Respublikasida (26,1 foiz) kuzatilmoqda.
Ushbu hududlarda bitimlar hajmining o'sishi mineral o'g'itlar, dizel
yonilg'isi, paxta tolasi, avtomobil` benzini, tsement, qora metallar, mis, qand,
texnik chigit va polietilen kabi tovarlar sotuvini ko'paytirish orqali
ta'minlanmoqda. Birjada bitimlar hajmining o'sishi yuridik shaxslar faoliyatining
oshishini, jismoniy shaxslar daromadining ko'payishini ko'rsatadi. Bu esa talab
omillari orqali ishbilarmonlik faoliyatining o'sishiga yordam beradi.
Joriy yil boshidan buyon mamlakatimizda iqtisodiy faollikning
bosqichma- bosqich o'sishi kuzatilmoqda. Bu pandemiya bilan bog'liq
muammolarni
bartaraf
etish
bo'yicha
ko'rilgan
chora-tadbirlarning
muvaffaqiyatini ko'rsatadi. Umuman olganda, iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sir
ko'rsatuvchi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar miqyosida nisbatan ijobiy
tendentsiyalar mavjud. Binobarin, korxonalar va turarjoylarning daromadi
sezilarli darajada oshishi va tadbirkorlik faoliyati hajmining o'sishi 2021 yil
davomida iqtisodiy tiklanishning doimiy modelini ko'rsatadi.
So'nggi yillarda O'zbekistonda iqtisodiy faoliyatning asosiy omillari
sifatida foydalanilgan ayrim vositalarning joriy etilishi sezilarli darajada
29
kengaydi va bu borada tegishli strategiya va ishlar davom ettirilmoqda. Asosiy
makroiqtisodiy ko'rsatkichlar global pandemiya tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy
inqirozdan keyin sezilarli ijobiy tiklanishni ko'rsatadi.
| 