Yalpi ichki mahsulotning o'sish dinamikasi

15 
toʼgʼri xorijiy investitsiyalarni kirishiga turtki boʼlgan. 
3.
O'zbekistonda milliy iqtisodiyotining mavjud tarkibiy tuzilmaviy 
nisbatlari va zamonaviy texnologik determinantlar o'rtasidagi tafovut mavjud. Bu 
O'zbekistonda yuqori fan sig'imli texnologiyalardan keng foydalanish va 
iqtisodiyotning yuqori texnologiyali tarmoqlarini rivojlantirishni talab etadi. 
4.
Yangi sanoat inqilobi sharoitida xalqaro raqobatning kuchayishi, 
tarkibiy inqirozni chuqurlashuvi va siklik beqarorlikni oshishi, eksport- xom 
ashyo modeli doirasida o'sish imkoniyatlari cheklanadi. Amalga oshirilayotgan 
jarayonlar sanoat ishlab chiqarishini yangi fan sig'imkor yuqori texnologik 
asosda tashkil etishni dolzarb qilib kun tartibiga qo'ymoqda. 
Bizning fikrimizcha, raqamli iqtisodiyotga o'tish davrida yuqori fan sig'imli 
texnologiyalar, davlat sanoat siyosatining asosiy ustuvor yo'nalishlari, vazifalari 
va instrumentlari bilan iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi elementlari o'rtasida 
zaruriy moslikni ta'minlashning asosiy mexanizmlaridan biri sifatida 
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirishda tarmoqli tuzilmalarining 
ta'sirini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturlarini shakllantirish va amalga 
oshirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 
Iqtisodiy o'sish modellari- bular butun iqtisodiyotning, uning tarmoqlarining, 
alohida xo'jalik sub'ektlarining rivojlanishi va o'sishini tavsiflovchi iqtisodiy 
ko'rsatkichlarning vaqt o'zgarishini tavsiflovchi iqtisodiy va matematik 
modellardir. 
Iqtisodiy o'sish modellari iqtisodiyotning real (moliyaviy bo'lmagan) 
sektorining uchta asosiy bog'liqligini o'z ichiga oladi: ishlab chiqarish funktsiyasi, 
ishchi kuchi taklifi funktsiyasi va kapital taklifi funktsiyasi, bu esa mamlakat 
ishlab chiqarish salohiyatining o'sishi tendentsiyasini belgilaydi. Ushbu modellarni 
o'rganishda quyidagi savolga javob izlanadi: iqtisodiy o'sish tendentsiyasi 
darajasida yalpi talabni qanday ta'minlash kerak? 
Tadqiqot ob'ekti iqtisodiy ko'rsatkichlarning vaqt bo'yicha o'zgarishi 
bo'lganligi sababli, model parametrlari vaqt funktsiyalari bo'lib chiqadi. Barcha 
parametrlar bir xil vaqt davriga tegishli bo'lgan tenglamalarda vaqt davri 

16 
indeksi t amal qilmaydi. 
Iqtisodiy o'sishning zamonaviy modellari ikki yo'nalish - muvozanatning 
Keyns nazariyasi va ishlab chiqarishning neoklassik nazariyasi asosida shakllandi. 
R. Xarrod (1939) va E. Domar (1947) tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy 
o'sishning bir-biridan mustaqil ravishda qurilgan eng oddiy modellari keng 
tarqalib, milliy iqtisodiyot faoliyatining Keynscha kontseptsiyasiga mos keladi 
(). neokeynschi). 
Ular binolarga asoslanadi: 
3) milliy daromadning o'sishi faqat kapital jamg'arish funktsiyasi bo'lib, 
kapital unumdorligining o'sishiga ta'sir qiluvchi barcha boshqa omillar (fan-texnika 
taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish darajasi, ishlab chiqarishni tashkil etishni 
takomillashtirish) bundan mustasno. Boshqacha aytganda, ma'lum kapital 
intensivligida kapitalga bo'lgan talab faqat milliy daromadning o'sish sur'atiga 
bog'liq deb taxmin qilinadi; 
4) kapital zichligi ishlab chiqarish omillari narxlarining nisbatiga bog'liq 
emas, balki faqat ishlab chiqarishning texnik shartlari bilan belgilanadi. 
Domar modeli- yalpi talabni kengaytirish va vaqt o'tishi bilan yalpi 
taklifning ishlab chiqarish quvvatini oshirishda investitsiyalarning ikki tomonlama 
rolini tavsiflovchi iqtisodiy o'sishning matematik modeli. 
Rasmiylashtirilgan shaklda E. Domar modeli tenglama: 
Yoki 
, 
qayerda I- yillik sof investitsiyalar; k- kapitalning rentabelligi (ya'ni). 
Ushbu model hisoblaydi sof investitsiyalarning o'sish sur'ati iqtisodiyotda 
to'liq bandlikni ta'minlaydi. 
Xarrod modeli- Keynscha iqtisodiy nazariyadagi muvozanat shartini 
qondirish uchun milliy daromadning o'sishi kerak bo'lgan sur'atlarga e'tibor 
qaratiladigan iqtisodiy o'sishning matematik modeli. 
R. Xarrod modeli makroiqtisodiy muvozanatning Keynscha shartiga 
asoslanadi. U ikkita formuladan foydalanadi - statik muvozanat sharti va dinamik 

17 
muvozanat sharti. 
, 
kapital zichligi qayerda; - jamg'armalarning milliy daromaddagi ulushi. 
, 
qayerda t- vaqt davri indeksi. 
Bu modelda davrda milliy daromadning ortishi t- bu kafolatlangan o'sish 
sur'ati Bu haqiqiy jamg'armalar va kutilayotgan investitsiyalar o'rtasidagi dinamik 
muvozanatni ta'minlaydi. Bunga avtomatik ravishda erishilmaydi, shuning uchun 
bunday dinamik muvozanatga erishish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan 
tartibga solish zarur. 
Ushbu modellar asosan nazariy va mavhum tabiatga ega, ya'ni. ishlab 
chiqarish jarayonining eng umumiy bog'liqliklarini aks ettiradi: jamg'arish, iste'mol 
va kapitalning doimiy organik tarkibi bilan ijtimoiy mahsulot (milliy daromad) 
o'sish sur'ati o'rtasidagi. 
Postkeynschilik yo‘nalishi (J.Robinson) iqtisodiy o‘sish nazariyasini tahlil 
qilishda ijtimoiy mahsulotning o‘sish sur’ati milliy daromadning taqsimlanishiga 
bog‘liq degan fikrga asoslandi. Shu bilan birga, taqsimlash kapital jamg'arish 
funktsiyasi bo'lib, uning jamg'arish tezligi foyda darajasi va uning milliy 
daromaddagi ulushini belgilaydi. 
Neoklassik yo'nalish bozor tizimini o'z-o'zini tartibga solish g'oyasiga va 
ishlab chiqarish omillaridan eng samarali foydalanishda ifodalangan uning 
optimalligiga asoslanadi. Neoklassik o'sish modellari Kobb-Duglas ishlab 
chiqarish funktsiyasiga asoslanadi. Yuqorida ta'kidlanganidek, ular iqtisodiy o'sish 
omillari qatoriga ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni ham kiritadi. Shu munosabat bilan 
ishlab chiqarish funktsiyasi ekzogen va endogen NTP omili bilan ajralib turadi. 
Birinchi holda, o'shandan beri STP o'z vaqtida sodir bo'ladi, vaqt omili STP 
tezligini hisobga olgan holda Cobb-Duglas ishlab chiqarish funktsiyasiga kiritiladi 

18 
( J. Tinbergenning funksiyasi, 1942): 
, 
qayerda r- ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning o'sish sur'ati; t- vaqt. 
"Endogen STP" mehnat va kapital o'rtasidagi nisbatning o'zgarishida 
namoyon bo'ladi. Ushbu ishlab chiqarish omillari bir-birini almashtiradi deb 
taxmin qilinadi, bu esa ushbu omillarni almashtirishning egiluvchanligini hisoblash 
zaruriyatiga olib keladi. U mehnat xarajatlari 1% ga o'zgarganda kapital 
xarajatlarning foiz o'zgarishini ko'rsatadi. 
Solou modeli (1957) - texnologik taraqqiyot darajasiga qarab iqtisodiy o'sish 
modeli. Ushbu model ishlab chiqarish funktsiyasidan foydalanadi, unda ishlab 
chiqarish kapital va mehnat funktsiyasidir. Mehnat kapitalni almashtirishi mumkin, 
ammo bu omillar to'liq o'zgarmasdir. 
Ushbu model tenglamalar tizimi bilan tavsiflanadi: 
Y = f (K, L)- ikkita o'zgaruvchiga ega ishlab chiqarish funktsiyasi. 
S = APS * Y- milliy daromad qiymati bo'yicha jamg'arma funktsiyasi. 
Men = K- sof investitsiyalar (kapital daromadlari). 
I = S- muvozanat qoidasi. 
L = L 0 e t- mehnat resurslari doimiy sur'atlarda o'sib bormoqda. 
Y / K = W- ish haqi stavkasi qo'shimcha mehnat birligining unumdorligiga 
teng. 
Tabiiy o'sish sur'ati - ishchi kuchi sonining ko'payishi. Agar aholining tabiiy 
o'sishi natijasida ishchi kuchi taklifi ortgan bo'lsa, unda mehnat va kapitalning bir 
xil tuzilishi bilan ishchi kuchining bir qismi ishsiz qoladi. Biroq, ishsizlik ish 
haqining kamayishiga olib keladi va tadbirkorlar allaqachon kapitaldan nisbatan 
kamroq foydalaniladigan resurslar kombinatsiyasini tanlamoqda va shu bilan 
muvozanatni tiklamoqda. 
Ishlab chiqarish funktsiyasiga muvofiq mehnat va kapitalning o'ziga xos 
kombinatsiyasi umumiy daromad darajasini belgilaydi va bu, o'z navbatida, 
jamg'armalar miqdorini belgilaydi. Muvozanat sharoitida jamg'armalar kapital 

19 
daromadlari bilan bir xil bo'lgan investitsiyalar bilan teng bo'lganligi sababli, 
iqtisodiyot yangi holatga o'tadi. Shunday qilib, iqtisodiy o'sishning yangi tsikli 
mehnat resurslarining tabiiy o'sishidan turtki oladi. 
Ushbu klassik model nafaqat muvozanatli iqtisodiy o'sish - to'liq bandlik 
bilan iqtisodiyotning rivojlanishi va yalpi talab va yalpi taklifning tengligi - balki 
bu holat barqaror ekanligini ta'kidlaydi. Muvozanat holatidan chetga chiqqan 
holda, muvozanatni tiklashga qodir bo'lgan ishlab chiqarish omillarining o'zaro 
almashinish mexanizmi ishga tushadi. 
Iqtisodiy o'sishning barcha modellari uni samarali prognozlash imkonini 
beradi, bu esa iqtisodiyotni tartibga solish bo'yicha davlat siyosatini yanada 
maqsadli amalga oshirish imkonini beradi. 

Download 1,1 Mb.