“MA’NAVIYAT ASOSLARI” fanidan ma’ruzalar matni




Download 3.09 Mb.
bet18/36
Sana10.04.2017
Hajmi3.09 Mb.
#3630
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   36

UMUMINSONIY QADRIYaTLAR VA MILLIY MA’NAVIYaT

Ushbu chizma murakkab voqelikni shartli ravishda aks ettiradi. Chunki, barcha xalqlar va mintaqalar ma’naviyati o’ziga xos bo’lib, ularning barchasini bir chizmada aks ettirish imkoniyati yo’q.

Guruhlarga beriladigan topshiriqlar:

1-guruh. Islomgacha bo’lgan milliy qadriyatimiz taraqqiyoti. Milliy ong va milliy o’zligini anglash masalasi.

2-guruh. Ma’naviyatning uch guruxi, qadriyatlar masalasi.

3-guruh. Umuminsoniy qadriyatlar va umuminsoniy ma’naviyat.

4-guruh. Xalqimizning an’analariga hurmat, «millatchilik», Sharq va G’arb ruhi masalasi.

Islomgacha bo’lgan milliy qadriyatimiz tarixi bir necha ming yilni qamrab oladi va ma’naviyatimiz to’g’risidagi ma’lumotlarning bir qismi hatto milliy hududlarimizdan tashqarida ham topilgan bo’lib, «Avesto» kitobi va turkiy toshbitiklarda uchraydi. Ikkinchi qismi qadim Shumer, Bobil va Ashshur, Misr va Yunon, Hind va Xitoy manbalarida, Eron shahanshohlaridan qolgan toshbitiklarda aks etgan. Uchinchi guruh manbalar arxeologik yodgorliklar bo’lib, ular bevosita yurtimiz hududidagi moddiy ashyolar va inshootlar bilan bog’liq. To’rtinchi guruh manbalar so’ngi davrlargacha og’zaki an’ana holida etib kelgan xalq adabiyoti, urf-odat va marosimlar, o’yinlar, bayramlar ko’rinishida namoyon bo’ladi.

Milliy ong milliy madaniyatning tarkibiy qismi bo’lib, milliy madaniyatining cho’qqisiga qiyos qilish mumkin. Milliy ong milliy madaniyatning millat manfaati, millat istiqboli, taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan muammolarining inson ongidagi ifodasidir. Shuni ham unutmaslik lozimki, u milliy madaniyat zaminida shakllanishi, rivojlanishi mumkin. Milliy madaniyati rivojlanmagan, milliy birdamlik va hamkorlik tuyg’ulari zaif bo’lgan xalqlarda yuksak milliy ong bo’lishi amrimaholdir.

Milliy madaniyatning birlik va hamkorlikka, millat tarixini xolisona anglashga, milliy til va madaniyatni qadrlashga, milliy axloq-odob va boshqa ma’naviy xislatlarni saqlashga xizmat qiluvchi tomonlari milliy ongning negizini tashkil etadi. Bundan tashqari, agar milliy ongimiz to’xtovsiz yuksala bormasa, mustaqilligimizning ma’naviy zamini mustahkam bo’lmaydi. Chunki milliy ong mustaqilikka yo’nalish beradi, xalqini yaktan, yakdil qiladi.

Milliy ong muayyan millat va xalqning ijtimoiy birligi, ijtimoiy shart sharoitlari, urf-odatlari, an’nalari, turmush tarzi asosida vujudga kelgan kishilarning (millat yoki xalqning) xissiyotlari, kechinmalari, tushunchalari, qarashlari, g’oya va nazariyalari majmuini ham anglatadi. Milliy ong mahalliy borliqni (ijtimoiy borliqni) aks ettirsada, u hech qachon sust bo’lmaydi. Aksincha, milliy ong ajdodlarning avlodlarga qoldirgai ma’naviy merosi orqali yangi sharoitda vujudga kelgan muayyan ta’lim va tarbiya jarayoni bilan qo’shilib rivojlanadi. Shu bois ta’lim tarbiyaning milliy ongining shakllanishi hamda taraqqiy etishdagi o’rni va ahamiyati nihoyatda ulkandir. Ta’lim-tarbiya tizimini ana shu asosda qayta ko’rib chiqish hozirgi davrda ayniqsa muhimdir. Bu esa, o’z navbatida, ilm-fan, axloq va huquq, adabiyot va san’at oldiga bir qator masalalar qo’yadi. Binobarin, maktab yoshlarga fan asoslaridan bilim beribgina qolmay, balki ularni tarbiyalaydi, ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga ko’maklashadi, komil inson degan oliy maqsad sari etaklaydi.

Avvalo muayyan jamiyatdagi har bir millatning ongi, ma’naviy kiyofasi o’sha tabiiy, ijtimoiy, tarixiy sharoitlarga qarab o’zgarib borishi tabiiydir. Zero, millatning ruhiy, ma’naviy qiyofasi mavjud ijtimoiy ong shakllarida o’z ifodasini topadi.

Aslida milliy ong ijtimoiy ong shakllari singari ma’lum davrlarda o’zining nisbiy mustaqilligi tufayli jamiyat asosini tashkil etuvchi bazis va ustuqurmaning mohiyatini tubdan o’zgartirib borishga faol ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunga misol tariqasida sobiq Ittifoqdagi respublikalar hududida ro’y berayotgan keskin o’zgarishlar jarayonini ko’rsatib o’tish mumkin. Ularning hayotida shiddat bilan ro’y berayotgan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va huquqiy o’zgarishlar qanchalik keskin tus olmasin, xalq ommasi ongining yangicha shakllanishi anchagina ijobiy tus olyapti.

Milliy ong va uning shakllanishi eng avvalo, milliy uyg’onish zaminida boshlanadi. Milliylikni tan olish millatga mansub kishilarning ijtimoiy etnik barqarorligini tan olish demakdir. Milliylikda insoniy va umuminsoniy qadriyatlar muayyan qiyofa va shakl kasb etadi. Milliylikda milliy mansublik ruhi ham mavjud. Diqqat qilinsa, milliy ruhimizdagi milliy tuyg’ularimiz mavjud milliy tasavvurlarimiz, kayfiyatlarimizda sodda ong sifatida ifodalanishini bilish mumkin. Agar milliy mansublik va uning barcha tomonlari kishilar tasavvurida ilmiy asoslangan bo’lsa, uni milliy o’z-o’zini anglash deb tushunish mumkin. Milliy o’zlikni anglash ilmiy-siyosiy tus olsa va ijtimoiy harakat uchun ko’llanma darajasiga ko’tarilsa, milliy mafkura deb ataladi. Bu sohadagi asosiy qoidalar Islom Karimovning «Istiqlol va ma’naviyat» asarida ta’kidlangan bo’lib, bugungi kunimizga xos yorqin xususiyatlardan biri millatning o’zligini aglashidir.

Demak, millatning o’zligini anglash tushunchalarining tarkibiy qismlari avvalo, quyidagilardan iborat:


  1. Milliy birlikni va boshqa etnoslarning mavjudligini tushunib etish.

  2. Milliy qadriyatlar: til, tug’ilib o’sgan joy, madaniyatga (keng ma’noda) sodiklik.

  3. Milliy manfaatlarni tushunib etish.

  4. Milliy mustaqillik va milliy taraqqiyotga intilish.

  5. Vatanparvarlik.

Shaxs milliy o’zligini anglash tushunchasining tarkibiy qismlarini o’rganishda quyidagi jihatlarga diqqat qaratmog’i lozim:

  1. Millat (etnos) ga mansublikni anglash.

  2. Millatning insoniyat taraqqiyotidagi tarixiy o’rnini bilish.

  3. Milliy qadriyatlarga sadoqat.

  4. Milliy taraqqiyotga vijdonan xizmat qilish.

Basharti, mustaqil davlatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi bo’lgan xalqda etuk milliy ong bo’lmasa, ozodlik, erkinlik haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. Agar xalqning milliy ongi to’xtovsiz o’sib bormasa, mustaqillikning ma’naviy zamini mustahkamlanmaydi. Chunki milliy ong mustaqillikka yo’nalish beradi, xalqni yakdil qiladi.

Siyosiy madaniyati o’sgan, milliy o’zligini anglagan xalq va millatning hayoti mazmunan boyiydi, go’zallasha boradi. O’z-o’zini, milliy o’zligini anglash – bu milliy birlik, milliy ahillik va milliy totuvlikning asoslaridan biridir. Xalqning milliy jihatdan o’z-o’zini anglashiga erishmasdan turib, umumiy maqsadlar yo’lida birlashtirib, g’oyaviy-iqtisodiy jihatdan uyushtirib, har qanday murakkab vazifalarni hal qiladigan buyuk ijtimoiy kuchga aylantirib bo’lmaydi.

Avvalo, o’zini o’zi anglash – bu xalqning o’tmish tarixiy taraqqiyot yo’lini, ota-bobolarining, nasl-nasabining, avlod-ajdodlarining kim bo’lganligi va ularning jahon ilm-fani, madaniyati taraqqiyotiga qo’shgan buyuk hissalarini bilib olishdir. Milliy o’zlikni anglash kishining jamiyat va Vatan porloq istiqbolini ta’minlash uchun qanday imkoniyatlarga ega ekanligini chuqur anglab etishi va mavjud imkoniyatlarni yuzaga chiqarish uchun o’zini safarbar etishi demakdir.

O’zini chuqur anglab etgan, ko’zi ochilgan, aqli etilgan, g’oyaviy-siyosiy jihatdan uyg’ongan, jisplashgan xalq va millatni mustamlakachilik usulida ushlab turish, tili, madaniyati, qadriyatlarini oyoq osti qilish, boyliklarini talon-toroj qilish, huquqini poymol etish, davlat mustaqilligidan judo qilish mumkin emas.


Dunyodagi har bir davlat, katta-kichikligidan qat’iy nazar, o’z taraqqiyoti jarayonida ma’naviyatga ehtiyoj sezadi. Bu tarixiy zaruratdir. Ma’naviyatning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati tarixning burilish davrlarida, ayniqsa, beqiyos bo’ladi.

Demak, qadriyatning uch guruhi bo’lib, ular milliy, mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatga bo’linadi. Milliy qadriyat muayyan elat, millat, uning ajdodlarga xos bo’lgan behad qimmatli ma’naviy boylikdir.

Mintaqaviy qadriyat esa muayyan jug’rofiy millatlarga xos, ular uchun umumiy bo’lgan ma’naviy boyliklardir. Bunga Markaziy Osiyo xalqlarining mushtarak qadriyatini misol qilib keltirish mumkin.

Umuminsoniy qadriyat esa butun insoniyatga, jahon xalqlariga tegishli bo’lgan ma’naviy boyliklardan tashkil topadi. Milliy qadriyat, avvalo tarixiy hodisa ekanligi bilan ajralib turadi. U bir kun yo bir yilda shakllanmasdan, balki insoniyatning milliy ma’naviy tarixi, millatning ma’naviy kamol topish jarayoni bilan bog’lanib ketadi. Milliy qadriyatning asosiy belgisi va o’zagi, milliy axloq, milliy his-tuyg’u, milliy ruhiyat kabi masalalar bilan bog’liq, shu bilan birga, milliy qadriyatda milliy manfaat masalalarini ham o’rganib chiqish maqsadga muvofiqdir.

Ma’naviyat majmui ham milliy, ham umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllanadi. Milliy ahloq qadriyatning markazida turadi. Uning belgilari rostlik, adolat, do’stlik, insonparvarlik, bir-biriga hurmat, hamjihatlik, bilimlilik, mehnatsevarlik, ona tili va Vatanga muhabbat, sahovat, mas’ullik, halollik singari fazilatlardir.

Qadriyat so’zning ma’nosini o’zbek tilidagi qadr ma’nosidan bilib olish mumkin. Qadr tushunchasi serqirra ma’no va mazmunga ega bo’lib, qadriyat sifatida qaralayotgan ob’ekt, narsa, voqea, hodisa yoki biror idealning sub’ekt uchun ijtimoiy ahamiyatini anglatadm. Qadriyatlar mohiyati jnhatidan moddiy va ma’navmy qadriyatlarga bo’linadi va ular quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:



  1. Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlar;

  2. An’nalar, urf-odatlar va marosimlarda aks etadigan axloqiy qadriyatlar;

  3. Insoniyat aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mehnat malakalari va ko’nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va iste’dodlarida namoyon bo’ladigan qadriyatlar;

  4. Odamlar o’rtasidagi jamoatchilik, hamkorlik, xayrixohlik, hamjihatlikka asoslangan munosabatlarda ko’rinadigan qadriyatlar.

  5. Kishilar yoshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bog’lik bo’lgan qadriyatlar.

Bayon etilgan qadriyatlar, o’z navbatida: 1) umuminsoniy; 2) mintaqaviy; 3) milliy; 4) diniy qadriyatlarga bo’linadi. Umuminsoniy ma’naviyat birligida mazkur qadriyatlarning o’ziga xos o’rni bo’lib, ular 2 turga: milliy va umuminsoniy qadriyatlarga bo’linadi.

Milliy qadriyatlar ayrim xalq, millatlar va elatlarning tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarning yig’indisidan iborat. Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar bilan birgaliqda mavjud bo’ladi.

Milliy qadriyatlar masalasiga mustaqillikkacha etarlicha e’tibor berilmay kelindi. Endiliqda mustaqillik va demokratiya jarayoni milliy qadriyatlarii qayta idrok etish va anglashni talab etadi. Bu sohada yig’ilib qolgan muammolarni yangicha tafakkur asosida chuqur nazariy mushohada etish hayot taqozosidir.

Milliy qadriyatlar tor ma’noda muayyan bir millatning, elatning qiziqishlari va manfaatlarini ifodalovchi munosabatlar mazmunini tashkil etsa, Keng ma’noda muayyan bir davlatda yashovchi barcha millatlar va elatlarning manfaatlari hamda qiziqishlarini ifodalovchi munosabatlar yig’shshisini aks ettiradi.

Milliy qadriyatlarning shakllanishi va rivojlanishi muayyan bir millatning hayoti, turmush tarzi, tarixi, madaniyati, urf-odatlari, tili, o’tmishi, kelajagi bilan uzviy bog’liq bo’ladi.

Milliy qadriyatlar murakkab ijtimoiy-tarixiy hodisa bo’lib, millatning tili, madaniyati, tarixi udumlari, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklari, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotini har tomonlama qamrab oladi. Insonning qaysi millatga mansub ekanligi uning tuyg’usida ham aks etadi. Milliy tuyg’u – tabiiy tuyg’udir. Unda millatning tarixi, hozirgi ahvoli, milliy ruhiyati va xususiyatini tushunish hissiy shaklda mujassamlashgan bo’ladi. Insonda milliy ong va g’urur bo’lmasa, u o’zining qaysi millatga mansubligini xis etmasa, uning o’z milliy manfaat va qadriyatlarini qanday qilib anglashini tasavvur qilish kiyin. Toki millatlar, milliy manfaatlar mavjud ekan, milliy munosabatlar ham, milliy tuyg’ular ham, milliy qadriyatlar ham saqlanib qolaveradi. Millatni milliy qadriyatlardan mahrum qilishga urinish tarix va insoniyat uchun eng katta jinoyat ekanligini bugun tushunib etayapmiz. Millatlarning o’z-o’zini anglash jarayoni takomillashgan sari milliy manfaatlari bilan birga milliy qadriyatlari ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi.

Milliy qadriyatlarning kuchayib borishi mahdudlikka, milliy xudbinlikka, o’z millati manfaatlarini birinchi o’ringa qo’yish, boshqa millatlar va xalqlar manfaatlarini hisobga olmaslikka olib kelmasligi kerak.

Qadriyatlar qanchalik bir-biriga yaqinlashib, ta’sir ko’rsatmasin, har bir millat uchun ma’naviy kamolotning asosiy yo’li va mezoni milliy qadriyatlar bo’lib qolaveradi. Biron millatning yaxshi urf-odatlari, marosimlari boshqa millat ruhi, milliy ma’naviy ehtiyoji va talablariga mos kelgandagina shu millat hayotida chuqur tomir otish imkoniga ega bo’ladi.

Bundan tashqari, har bir xalq qadrlagan narsa yoki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy ma’naviyati bilan bog’liq bo’ladi. Milliy qadriyatlarni qandaydir o’zgarmas hodisa deb qaramaslik kerak. Milliy taraqqiyot bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotning takomillashib borishi, yashash va mehnat qilish sharoitlari o’zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib boradi.

Umuminsoniy qadriyatlar insonlarda axloq va madaniyatning ustunligini e’tirof etishda, ularni turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumli mamlakatlar hamkorligining umumiy yo’nalishini hosil qilish va dunyoda sodir bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy ishlarni tushunishda, madaniy-ma’naviy, ilmiy-texnikaviy, harbiy sohani, aloqani mamlakatlar va xalqlarda rivojlantirishda ko’rinadi.

Umuminsoniy qadriyatlar jahon tsivilizatsiyasining yaxlitligi, uning barcha bosqichlari bir-biri bilan uzviy bog’langanligini ifodasidir. Bu jihatdan qaraganda, umuminsoniy va milliy qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog’liqdir.

Umuminsoniy qadriyatlar milliy qadriyatlardan mazmun jihatdan chuqur va keng bo’lib, uni o’z ichiga oladi. Demak, umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlarining yaxlitligi hamda umumiyligini ifodalaydi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, dunyodagi birorta xalq va millat o’zidan boshqa xalq va millatdan, Umumiy jahon tsivilizatsiyasidan alohida tarixga ega emas. Millatlar boshqa xalqlarning yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydi. Barcha xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy rivojlanish tarixi bir-biri bilan uzviy bog’lanib, taraqqiy etib kelgan. Zotan, xamma vaqt butun jahon iqtisodiy va ma’naviy xalqlar, millatlar, elatlar, urug’lar va kabilalar tarixi, taqdirlarining o’zaro bog’lanishi, bir-birini boyitishi asosida amalga oshib kelgan.

Umuminsoniy qadriyatdar o’zining mazmuni, mohiyati, keng miqyosda amal qilishi, dunyodagi ko’plab xalqlar, millatlarning o’tmishdagi, hozirgi davrdagi va istiqboldagi taraqqiyoti bilan uzviy aloqadorlikda ekanligi bilan mintaqaviy va milliy qadriyatlardan tubdan farq qiladi.

Tabiatni muhofaza qilish, ekologik tarbiya va madaniyatni rivojlantirish, insoniyatning sihatsalomatligini ta’minlash, oziq-ovqat, energiya va yonilg’i tanqisligini tugatish, madaniy boyliklarni, tsivilizatsiyani esonomon saqlab qolish, urushlarning boshlanishiga yo’l ko’ymaslik, tinchlikni saqlab qolish — bularning hammasi umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlardir. Umuminsoniy qadriyatlar alohida xalqlar va millatlargagina mansub bo’lmay, bashariyatning mulkidir.

Milliy va umuminsoniy qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog’liqdir. Ularning har ikkalasi bir-biriga ta’sir etadi, biri ikkinchisini to’ldiradi, mazmunan boyitadi.

Umuminsoniy qadriyatlar kishilarning talab va ehtiyojlari asosida aql-zakovat bilan yaratilgan, ularning tasavvurlari, taffakkurlari, kelajak orzu-istaklari, e’tiqodlari, axloq qoidalarini o’zida mujassam etgan, hayotda sayqal topgan ma’naviy boylik bo’lib, tarbiyaning tayanch vositalaridan hisoblanadi. Qolaversa, bunday qadriyatlar tarixiy taraqqiyotda hayotda sinalgan, jamiyat taraqqiyotida ahamiyatli ijtimoiy hodisadir.

Umuminsoniy qadriyat hayot uchun qimmatli, inson qalbida o’chmas iz qoldiradigan, insoniyat ijtimoiy manfaati, ehtiyoji uchun xizmat qiladigan, ularni ezgulikka yo’llaydigan ma’naviy boylikdir. Umuminsoniy ma’naviy boyliklarga ilm-fan, falsafiy tafakkur yutuqlari, adabiyot, me’morchilik, san’at asarlari, kashfiyot, ixtirolar, ma’naviy madaniyat durdonalari, hurfikrlilik, umuminsoniy axloqiy me’yorlar kiradi.

Umuminsoniy qadriyat o’z ijobiy ahamiyatini yo’qotmaydi. Inson ozodligi, Vatan, inson salomatligi, intellektual va aqliy mulklar, vaqt, har bir shaxsning yashash, bilim olish, keksayganda ijtimoiy himoyalash imkoniyatlari, adolat, mehnatsevarlik, ezgulik, yaxshilik, tinchtotuvlik, do’stlik, halollik, vatanparvarlik, ota-onani hurmat qilish, farzandlar haqida g’amxo’rlik, vijdon, burch baynalminachlik kabi qadriyatlar umuminsoniy qadriyatlar sirasiga kiradi.

Xalqlarning ulug’vorligi milliy mahdudlikda emas, balki umuminsoniy xususiyatlarga ega ekanligida, jahon tsivilizatsiyasiga qo’shadigan hissasidadir. Ayni chog’da boshqa bir narsani ham e’tibordan qochirmaslik kerak. Gap shundaki, milliy manfaatlarni, milliy qadriyatlarni umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarga qarama-qarshi qo’yish, muayyan ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa muammolarni qaysidir millat va elatning manfaatlariga xilof ravishda hal etishga intilish, milliy manfaat bahonasida milliy xudbinlikni, tekinxo’rlikni olqishlash millatlararo munosabatlar taraqqiyotiga salbiiy ta’sir o’tkazadi. Bir millatning manfaat va qadriyatlari boshqa millatnikidan ajralmagan holda o’rganilishi kerak. Mamlakatimizda yashovchi har bir millat va elat singari o’zbek xalqning ham o’ziga yarasha ajoyib moddiy, ma’naviy, tarixiy qadriyatlari bor. Ularni oqilona va xolisona o’rganish mustaqillik sharoitidagi iqtisodiy, madaniy va ma’naviy taraqqiyotning shartlaridan biridir.

Demak, umuminsoniy qadriyatlarni mohiyati va mazmuniga ko’ra quyidagicha tasniflash mumkin:



  1. Inson va insoniyat — eng oliy qadriyatlardir.

  2. Insoniyatning mavjud bo’lishi uchun zarur bo’lgan tabiiy imkoniyatlar, mehnat, mehnat qurollari va mehnat mahsulotlarining birligi moddiy hayot qadriyatlari .

  3. Jamiyat hayotiy faoliyati uchun zarur bo’lgan va insoniyatning taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan ijtimoiy soha va tuzilmalar (oila, millat, sinf, davlat) majburiy ijtimoiy hayot qadriyatlari tushunchasida ifodalanadi.

  4. Kishilarning ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan ilmiy bilimlar, falsafiy, axloqiy, estetik g’oya va ideayalar yig’indisi ma’naviy hayot qadriyatlari deb ataladi.

Xalqimizning yaxshi an’na, udumlari, mehnatsevarlik, halollik, mehmondo’stlik, yaxshi qo’ni-qo’shnichilik, katta va kichiklar, farzandlar va ota-ona o’rtasidagi hurmat singari ajoyib insoniy xislatlar qayta tiklanmoqda. Ming yillar mobaynida shakllangan ma’naviy va milliy qadriyatlar hozirgi davrda yaratilgan ma’naviy boyliklar bilan qo’shilib, taraqqiyotimizni tezlatadi, g’oyaviy va ma’naviy poklanishni ta’minlashga ko’maklashadi.

Shunga ko’ra xalqimizning buyuk farzandlari xotirasini abadiylashtirish, ularning qadr-qimmatini tiklash, tavalludlarini tantanali ravishda o’tkazishda respublikamizda keyingi vaqtlarda ko’p xayrli ishlar qilanayotganligini e’tirof etmoq lozim.

Mamlakatimizda inson qadrini e’zozlash, uning obro’-e’tiborini tiklashda mintaqamizdagi shaharlar, tumanlar, xo’jaliklar, maktablar, ko’chalarga xalqimizning ulug’ farzandlari nomlarining berilishi tarbiyaviy ahamiyat kasb etayotganligini ham unutmaslik zarur. Lekin bunday ishlar shoshma-shosharlik bilan emas, balki oqilona hal qilinishi lozim. Bizningcha, al-Xorazmiy, Amir Temur, Navoiy, Bobur kabi buyuk insonlarning muborak nomlari yirik ilmiy markazlar, mashhur universitetlar, harbiy o’quv bilimgohlariga berilsa, tarixiy haqiqatga mos tushgan bo’lardi.

Millat endigina oyoqqa turadigan va milliy davlatchilik qaror topayotgan bosqichda ijobiy ma’nodagi millatchilik birlashtiruvchi, uyushtiruvchi vazifani o’taydi. «Millatchilik» siyosiy tusga kirsa, kuchli salbiy yo’nalish kasb etadi. Davlat va millat xavfsizligiga, mintaqaviy va keng ko’lamdagi xavfsizlikka, kuchli tahdidga aylanib ketishi ham mumkin. Millatchilik O’zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasida millatlararo munosabatlarga xavf solishi ehtimoldan holi emas. U Markaziy Osiyodagi respublikalarning xududiy-ma’muriy chegaralarini vujudga keltirish sohasida Roesiya imperiyasi olib borgan va Sovet hokimiyati davom ettirgan siyosat oqibatlariga borib takalishini unutmaslik lozim. Chor Rossiyasi, so’ngra esa Sovet davlatining aniq maqsadga qaratilgan migratsiya siyosati Markaziy Osiyo mintaqasi aholisining polietnik tarkibi yanada xilma-xil bo’lishiga olib keldi. O’zbekistonda yashayotgan boshqa millatlarning vakillari orasida ham etnik-madaniy asoslarda jipslashish jarayonlari faol yuz bermoqda. Hozirgi kunda anchagina o’zbeklar O’zbekistondan tashqarida yashamoqda. Masalan, Tojikistonda jami aholining 24,4 foizini, Qirg’izistonda — 13,8 foizini. Turkmanistonda — 9,0, Qozog’istonda — 2,5 foizini o’zbeklar tashkil qiladi. Shuning uchun ham Markaziy Osiyoning suveren davlatlari o’rtasida chuqur va har tomonlama aloqalar o’rnatish, «Turkiston — umumiy uyimiz» g’oyasiga asoslangan o’zaro munosabatlarga e’tibor bermoq zarur. Milliy munosabatlar hamisha dolzarb masala hisoblanadi. Agar milliy masala to’g’ri hal qilinmasa, jamiyat 2 tomonlama zarar ko’radi:

1) mamlakat ichida millatlar o’rtasida kelishmovchilik, nizolar chiqib turadi, bu esa iqtisodiy rivojlanishga ham, ma’naviy yuksalishga ham salbiy ta’sir qiladi;

2) mamlakatning chet el davlatlari bilan bo’ladigan munosabatlariga rahna tushadi.

Madaniy ma’rifiy sohada G’arb va Sharqning o’ziga xos qiyofalari borligini ko’p mutafakkirlar e’tirof etgan. Xususan, Abu Ali ibn Sino o’zining «Sharq falsafasi» asarida olimlarni «g’arbchilar» va «sharqchilar»ga ajratar ekan, ba’zi kishilarning falsafiy yo’nalishda yunon falsafasiga yopishib olish holatlarini johilliklari, aqllarining zaifligi oqibati deb baholagan edi. Ulug’ hind mutafakkiri Sevami Vivekanada: «Evropa ovozi — siyosat ovozidir va bu borada uning ustozi qadimgi Yunonistondir» deydi. Sharq ovozi — ruhiyat va ma’naviy ovozdir — barcha payg’ambarlarning butun hayot faoliyatlari Ruhni targ’ib qilishga qaratilgan.

Kommunistik mafkura qurboni bo’lgan rus sharqshunos va ruhiyatshunos olimasi E.P.Blavatskaya shunday degan: «Sharq tarbiyasi an’anasining asosida birdamlik va uyg’unlik falsafasi yotadi. Sharqda ustoz o’z shogirlariga «bir ko’lning barmoqlari singari» birdam va uyg’un bo’lish ruhini singdiradi. Yana mafkuraviy tazyiqqa uchragan rus sharqshunos olimlaridan biri S.F.Oldenburg fikricha: «G’arb moddiy madaniyat borasida tuban va ayanchlidir». Insoniyatning haqiqiy umumbashariy madaniyati G’arb tsivilizatsiyasi va Sharq ma’naviyatining qo’shilishi asosisda yaratilgandir.

G’arbchilik ruhida sho’ro fani ilmiylikka emas, balki mafkuraviylikka asoslangan edi. Qadimgi Sharq deganda Evropa ko’prok muloqotda bo’lgan Misr, Ossuriya, Bobil va G’arbiy Osiyo tushunilar va faqat ularning tarixi bilan cheklanilar edi.

Umuminsoniy qadriyatlar negizida 2 ta kontseptsiya turadi. Bular — Evropamarkazchilik kontseptsiyasi va Osiyomarkazchilik kontsepiiyasi oqimlarilir.

Tsivilizatsiya va umuman madaniyat rivojlanishidagi murakkab, uzoq va qarama-qarshi kurash shunga olib keldiki, turli irqchilik nazariyalari, mustamlachilik mafkurasi va siyosati yuzaga kelishi bilan go’yoki G’arb ilg’or, uyg’un rivojlanuvchi, taraqqiy etuvchi sifatida, Sharq esa sustkash, dangasa, an’analarga yopishib olgan tarzda qaralib, G’arb bilan Sharq bir-biriga qarama-qarshi qilib ko’yilgan edi. Bu narsa, jumladan, fanda ham ko’zga tashlanadi. Shunday tadqiqotlarning «asosi» sifatida turli sabablarni bichib-to’qib chiqarishdan ham tap tortilmagan: Chunonchi, G’arb kishisining miyasi va tafakkur tarzi Sharq kishisining miyasi va tafakkur tarzidan mutlaqo boshqacha, ya’ni ustun ekanligi ta’kidlanadi. Sharqda ham darhol buning aksini isbotlashga kirishib ketildi, ya’ni sharqliklar o’z ustunliklarini da’vo qila boshlashadi. Har ikkala markazchilik-tsentrizm vakillari, haqiqiy madaniyat tsivilizatsiyasini chetda qoldirib, hatto qadimgi faylasuflarning fikrlarini tan olmay qo’yishdi. Shu o’rinda loakal qadimgi yunon faylasufi Geraklit «sog’lom fikr-hamma uchun umumiy» deganini eslash zarur.

Markazchilik g’oyasining takrorlanishi hozirgi kunda ham yuz berib turganligini unutmaslik zarur. Bunday harakatlar faylasuflar, madaniyat xodimlari vakillari va umuman jahon xalqlari va mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlikka rahna solishga xizmat qilayotgani ham ma’lum. Binobarin, zamonaviy fan esa G’arb va Sharqni bir-biriga qarama-qarshi qo’yishning asossiz ekanligini isbotlovchi rad etib bo’lmaydigan dalillarga ega.

Shu boisdan ham bugungi kunda asosiy yo’nalishni umuminsoniy qadriyatlarga qaratish — zamonaviy tsivilizatsiya va mustahkamlanishning zaruriy sharti va omilidir. Bunday yondashuv Sharq va G’arbning falsafiy ta’limotlari, oqim, yo’nalishlari va umuman ular madaniyatlari o’rtasidagi musobaqa va hamkorlikning zarurligini ko’rsatib beradi. Busiz bugungi kunda olamshumul muammolarni echish mushkul.

Bu sohada mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov 1995 yil 3 oktyabrda Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining ochilish marosimida so’zlagan nutqida «tanlagan o’z taraqqiyot va islohot yo’lidan tezkorlik bilan ilgari siljishga kuchli ruhiy-quvvat beradigan milliy madaniyatimiz, Sharq falsafasining hayotbaxsh va teran buloqlaridan bahramand bo’lish muhimdir» degan edi.

«Nur Sharqdan». Bu Rim imperiyasida keng tarqalgan maqol. Yaqin vaqtlargacha Yunon va Rimda ilmu fanning rivoj topishida Misr, umuman, Yakin Sharq mamlakatlari asos bo’lib xizmat qilganligi aytilgan. Haqiqatan ham, eramizdan avvalgi Ioniya fani va falsafasi Yaqin Sharq ta’siri ostida emas, balki zardushtiylik ta’limoti asosida shakllangan.

Sharq madaniyati, ilm-fani, falsafasi va adabiyotining ta’siri Janubiy Frantsiya, Provans, Shimoliy Frantsiya va Italiyada sezilarli darajada kuchli bo’ladi. Parijda Sharq she’riyatining ta’siri ostida Trubadur va Turuverlar lirikasi, Italiyada «yangi yoqimli uslub» shakllandi.

Agar G’arbiy Evropa fan va texnika rivojining oliy darajasiga ko’tarilgan bo’lsa, Sharq xalqlari inson qalbini, ruhiyatini o’rganishda yuqori darajaga ko’tarildilar. Rus adibi S.Sultinskiy: «G’arb — oqil, Sharq — donishmand, G’arb — kenglik, Sharq — teranlik, G’arb — harakat bilan yashagan, Sharq esa orzu-umid bilan, agar G’arbning atoqli olimlari faol bo’lsalar, Sharqda ular faylasuflar... G’arbga nisbatan bir necha asrlar avval Sharqda ilm-fanning deyarli barcha sohalari uchun asos yaratilgan edi», deb yozgan.


Esda tutaylik!

Talabalar takrorlashadi:



  1. Demak, umuminsoniy qadriyat, bu avvalo, bashariyatning mavjud bo’lishi va yashab qolishini ta’minlaydigan tinchlik, umumjahon tsivilizatsiyasi va madaniyati kabi tushunchalar bilan bevosita bog’liqdir.

  2. Ayniqsa hozirgi atom asrida insoniyatning eng oliy qadriyati bu tinchlik va osoyishtalikni har qanday yo’l bilan bo’lsada, saqlab qolishdan iboratdir. Busiz boshqa har qanday qadriyat haqida gapirish aslo mumkin emas. Qadriyat qanday turkumga ajralmasin va qanday ko’rinishga ega bo’lmasin, insoniy munosabatlar va umuman insoniyatsiz u hech qanday ahamiyat kasb etmaydi va tushuncha sifatida ham biror ma’noni anglatmaydi.

  3. Demak, faqat inson va insoniy faoliyat tufayligina qadriyat tushunchasining haqiqiy ma’nosini ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong doirasiga hamda shunga muvofiq kishilarning ijtimoiy faoliyati sohasiga tadbikan tushunish mumkin.

  4. Umuman olganda, mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Xalqimizning asrlar osha yashab kelgan an’analari, urf-odatlari, tili va ruhi negiziga qurilgan milliy mustaqillik mafkurasi umuminsoniy qadriyatlar bilan mahkam uyg’unlashgan holda kelajakka muhabbat, insonparvarlik ruhida tarbiyalashni, halollikni, mardlik va sabr bardoshlilikni, adolat tuyg’usini, bilim va ma’rifatga intilishni tarbiyalash yo’lida xizmat qilmog’i lozim». Bu purma’no fikr-mulohazalarda ta’lim tarbiya jarayoni bilan umuminsoniy va milliy qadriyatlarning o’zaro aloqasi hamda yangicha metodologik yondashuvning butun mazmun-mohiyati to’ladagicha ifodasini topgan.

  5. Odamlarning o’zida jamiyatni yangilash va o’zgartirish zarurligiga ishonch tug’dirmasdan va qadriyatlarga munosabatlarini, daliliy sabablarni o’zgartirmasdan turib isloh qilish yo’lidan amalda olg’a borish, ayniqsa, yangi jamiyat barpo etish, tamomila yangi munosabatlarni joriy etish mumkin emas.

O’qituvchi darsni yakunlaydi. Har bir guruh va talabani baholaydi. Maslahatlar va uyga vazifa beradi.




9

mavzu


Yuksak ma’naviyat-jamiyatni yangilash va takomillashtirish kafolati

4.1. Ma’ruzani olib borish texnologiyasi




Katalog: umk

Download 3.09 Mb.
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   36




Download 3.09 Mb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



“MA’NAVIYAT ASOSLARI” fanidan ma’ruzalar matni

Download 3.09 Mb.