22-mavzu:Boshqaruvda risk menejmenti.
Reja:
1.Risk.
2.Risk turlari.
3.Riskni boshkarish.
4.Risk va tavakkalchilik.
5.Biznesda risk.
6.Sug’urta.
Birjada savdolashayotganda hech bo‘lmaganda risk menejmentning eng oddiy qoidalarini bilishingiz zarur, lekin bu borada puxta bilimga ega bo‘lsangiz bundan ham yaxshi, chunki moliya bozorida tuziladigan har qanday bitimning asosiy belgisi – bu riskdir. Savodsizlarcha yoki bilimsizlarcha boshqaruv bilan, shuningdek, risk menejmentsiz bunday bozorlarda uzoq vaqt pozitsiyada turishning imkoni mavjud emas. Omadi chopgan treyder (savdogar) bo‘lish uchun ehtimoliy xatarni baholashni, muvozanatga keltirishni hamda uni kamaytirishni o‘rganishingiz lozim. Faqat shundagina sarmoyangiz saqlanibgina qolmay, ko‘payadi ham.
Risk Menejment – bu bozor kritik nuqtasiga chiqqan paytda ishga tushuvchi va Sizni egallagan pozitsiyangizdan chiqarib turuvchi Sizning SOS tugmachangizdir. Bu – bitimlarda Sizning chiqimingizni kamaytirishga xizmat qiluvchi strategiyadir. Risk Menejment «Bitimda men qancha mablag‘ni boy berishim mumkin?» degan savolga javob beradi. Bu savol yonib-o‘chib turuvchi qizil chirog‘dek har doim xayolingizda turishi lozim. Agar avval boy bermaslikni o‘rganib olsangiz, shundagina Siz birjada daromad topa olasiz.
Qanday qilib xatarni chetlab o‘tish mumkin?
* Bor vaqtingizni faqat savdogagina sarflamang. Kun bo‘yi qancha ko‘p bitim tuzgan bo‘lsangiz, xatoga yo‘l qo‘yish xataringiz ham shuncha yuqori bo‘ladi. Bozorga bunday imkoniyat berish esa yaxshi emas. O‘zingiz uchun «Bir kunda – 3 ta bitim»ni qoida qilib oling. Agar bitimlar salbiy natija bersa, u holda Siz, albatta, ishtirok etishdan bosh tortasiz – shunda ruhiyatingizni ham, depozitingizni ham saqlab qolasiz. Agar ijobiy natijaga erishayotgan bo‘lsangiz, xohlasangiz bas qilishingiz yoki birinchi chiqimga qadar davom ettirishingiz mumkin. Axir ertaga ham kun bor, bozor esa o‘sha Siz bilgan bozor!
* «Kundalik yuritish» – barcha tuzgan bitimlaringizni «bitimlar daftari»ga qayd etib boring. «Bitimlar daftari» va statistikani yuritish Siz qaysi aksiyalarda daromadga ega bo‘lganingizni, qaysinisida esa boy berganingizni, yuritgan savdoingizning kun-hafta-oylar bo‘yicha harakatini, qaysi instrument yordamida savdoingiz baroridan kelganini kuzatib borish imkonini beradi. Bundan tashqari, tanlagan aksiyalaringiz bo‘yicha bitimlarni kuzatar ekansiz, ular qanday natija berganini eslab qolasiz va buning yordamida bozorni ishonch bilan avvaldan taxmin qilishni o‘rganasiz.
Risk deganda tabiiy-iqlimiy, iqtisodiy va ijtimoiy hodisalar xususiyatidan kelib chiquvchi yo‘qotishlar xavfi ehtimoli tushuniladi. Keng ko‘lamli tushuncha sifatida riskni tarixiy, huquqiy, iqtisodiy yoki moliyaviy kategoriya sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Riskning quyidagi ta’rifi allaqancha kengroq hisoblanadi: risk – subyekt tomonidan ko‘plab (birdan ortiq) natijalarni qamrab oluvchi, konkret natijaning noaniqligi va hech bo‘lmaganda natijalardan biri xavfli bo‘lgan alternativalar mavjudligi holatida qabul qilinadigan qaror tavsifi.
Hodisa – tabiiy yoki ijtimoiy-texnik jarayonlar, tashqi subyektlarning maqsadga yo‘naltirilgan xattiharakatlari yig‘indisi yoki subyektning o‘zini xatti-harakati. Subyekt uchun xavf-hatarlar – amalga oshishi subyektga zarar (ziyon) yetkazishi mumkin bo‘lgan hodisalar; subyektni yo‘q qilinishida yoki subyektning evolyutsiya imkoniyatlarini cheklanishida, yoki subyekt manfaatlariga ziyon yetkazilishida namoyon bo‘ladi.
Zarar– har qanday moddiy yoki ma’naviy talofat, ziyon.
Manfaat– naf, foyda. Shunday qilib, risk alohida holat sifatida risk-menejment nuqtai-nazaridan kelib chiqib ikkita xususiyatga ega – noaniqlilik (ehtimollik) va xavf-hatarning amalga oshishi natijasida yuzaga keluvchi zararlilik. Iqtisodiy nazariyada “risk”ni ma’lum ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatni amalga oshirish natijasida korxona tomonidan daromadlarning bir qismini yo‘qotish yoki qo‘shimcha xarajatlar qilish ehtimoli (xavfi) sifatida tushunish qabul qilingan. Risk omili va uning natijasida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zarurati sug‘urtaga bo‘lgan extiyojni keltirib chiqaradi. Risk sug‘urta mafaatlari va munosabatlarini yuzaga kelish asosi hisoblanadi.
2. Risklarning turlari va ularning turkumlanishi
Risklarning turkumlanishi deganda oldinga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun ularni ma’lum belgilari bo‘yicha alohida guruhlarga ajratish tushuniladi. Risklarni turkumlashning quyidagi mezonlari mavjud:
risklar xavf soluvchi obyektlar sinflari;
riskni yuzaga kelish sabablari;
risklarga ta’sir etish imkoniyati.
Risk obyektlarining kompleks sinflari:
ishchi kuchi;
mol-mulk;
sarmoya;
axborot.
Yuzaga kelish sabablaribo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi:
tabiiy hodisalardan kelib chiquvchi – suv toshqini, do‘l, yer qimirlashi, epidemiya va sh.k.;
ijtimoiy-jamoat muhitdan kelib chiquvchi – aldov, jinoyat, ko‘zda tutilmagan ziyon yetkazish;
texnikaviy muhitdan kelib chiquvchi – texnikaviy vositaning ishdan chiqishi;
xo‘jalik jarayonlari va iqtisodiyotning holati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan - inflyatsiya, bozor kon’yunkturasi, bank foizi, valyuta kurslari va b.
Riskka ta’sir etish imkoniyatibo‘yicha:
ekzogen (tashqi) risklar, ularga ta’sir etish qaror qabul qiluvchi shaxs ta’siri ostiga tushmaydi va risklarni amalga oshishi natijasida yuzaga keluvchi zararlarni, oqibatlarini kamayishi bilan cheklanadi;
endogen (ichki) risklar, qaror qabul qiluvchi shaxs ta’sir doirasida bo‘ladi, qaysiki ular uchun risklarni yuzaga kelish ehtimolligi kamayadi va ayrim hollarda butunlay bo‘lmaydi. Iqtisodiy muhitlar uchun xos bo‘lgan risklarning tasnifiy tizimi o‘z tarkibiga guruhlar, toyifalar, turlar, kichik turlar va xillarni oladi. Ularning chizmali ko‘rinishi 1-rasmda aks ettirilgan.
Ehtimolli natijasi (riskli hodisa)bo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi: Haqiqiy risklar – salbiy yoki nolli natijani olish ehtimolligi: tabiiy, ekologik, siyosiy, transport va tijorat risklarining bir qismi (mulkiy, ishlab chiqarish, savdo). Spekulyativ risklar–ham ijobiy, ham salbiy natijani olish ehtimolligi: moliyaviy risklar. Risklarni yuzaga kelishining asosiy sabablaridan kelib chiqib, ular quyidagilarga bo‘linadi:
tabiiy;
ekologik;
siyosiy;
transport;
tijorat.
Tarkibiy belgisibo‘yicha tijorat risklari quyidagilarga bo‘linadi:
> mulkiy, mulklarni o‘g‘irlik, sovuqqonlik, texnik va texnologik tizimlarda ortiqcha quvvat va b. sababli yo‘qotish ehtimolligi;
> ishlab chiqarish,turli sabablar bilan ishlab chiqarishdagi to‘xtalishlar natijasida zarar ko‘rish ehtimolligi;
> savdo, to‘lovlarning kechikishi, tovarlarni transportirovka qilish jarayonida to‘lovlarni rad qilish, tovarlarni yetkazib bermaslik va b. sababli zarar ko‘rish ehtimolligi.
Moliyaviy risklar,pul mablag‘larini yo‘qotish ehtimolligi bilan bog‘liq. Moliyaviy risklar ikki turga bo‘linadi: pulning xarid quvvati bilan bog‘liq bo‘lgan risklar va sarmoyalarni qo‘yish bilan bog‘liq bo‘lgan risklar (investitsion risklar).
Pulning xarid quvvati bilan bog‘liq bo‘lgan risklar quyidagi xillardan iborat:
Ø inflyatsion;
Ø deflyatsion;
Ø valyuta;
Ø likvidlik.
Investitsion risklar quyidagilardan iborat:
> boy berilgan naf riski – bu qandaydir amalni (misol uchun, sug‘urtalash, xedjirlash, investitsiya va sh.k.) bajarilmasligi natijasida bilvosita moliyaviy zarar (foyda ololmaslik)ga olib keluvchi risk;
> daromadlarni pasayish riski portfelli investitsiyalar, omonatlar va kreditlar bo‘yicha foizlar va dividendlar hajmining kamayishi natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Daromadlilikni pasayish riskiquyidagi xillardan iborat:
♦ foiz risklari – tijorat banklari, kredit muassasalari, investitsion institutlar tomonidan jalb qilingan mablag‘lari bo‘yicha to‘layotgan foizlarining taqdim etilayotgan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalaridan ko‘tarilib ketishi natijasidagi yo‘qotishlar xavfi.
♦ kredit riski – qarz oluvchi tomonidan asosiy qarzini va tegishli foizlarni to‘lanmaslik xavfi. Shuningdek kredit risklariga qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqargan emitentning ular bo‘yicha foizlarni yoki asosiy qarz summasini to‘lay olmaslik holatiga kelib qolish riski ham kiradi.
Kredit bevosita yo‘qotishlar risklariga bo‘linishi mumkin Bevosita moliyaviy risklar quyidagi xillarga bo‘linishi mumkin: birja riski, selektiv risk, bankrotlik riski hamda kredit riski.
3. Risklarni boshqarish va sug‘urta
Risklarni boshqarish o‘zining mohiyati bo‘yicha har qanday iqtisodiy tizim (jarayon)ning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Risk hajmi olinadigan daromad bilan bevosita proporsionaldir. Bundan ko‘rinib turibdiki, har qanday xo‘jalik yurituvchi subyektning, tizimning faoliyatini samaradorligi to‘laligicha risklarni boshqarish jarayonini qanchalik samarali tashkil qilinganligiga bog‘liq. Riskni boshqarish (risk-menejment) – ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, uning maqsadi noqulay holatlar yuzaga kelganda obyektning ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlarini kamaytirish yoki kompensatsiyalash hisoblanadi. Riskni boshqarishning quyidagi asosiy bosqichlari mavjud (2-rasm):
> risk obyektining tahlili;
> riskni aniqlash;
> riskni baholash;
> riskka ta’sir etish usullarini aniqlash;
> qaror qabul qilish;
> riskka bevosita ta’sir o‘tkazish;
> boshqarish jarayoni natijalarini nazorat va tahrir qilish.
Risk tahlili – boshlang‘ich bosqich bo‘lib, uning maqsadi obyektning hozirgi vaqtdagi tarkibi, xususiyatlari haqida, kelajakda uning holatini o‘zgarishi haqida zarur axborotlarni olish hisoblanadi. Riskni aniqlash bosqichi obyektning mavjud risklarini tavsifini, ya’ni ularning sifat jihatlari va ta’rifini nazarda tutadi.
2-rasm. Riskni boshqarish jarayonining umumiy sxemasi
Baholash – bu aniqlangan risklarning miqdoriy tavsiflarini aniqlash: ehtimolligi va ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlar hajmi. Mazkur bosqichda noqulay holatlarning rivojlanish ssenariylari jamlamasi shakllanadi; zarar ko‘rish ehtimolligini taqsimlash funksiyalari quriladi. Aniqlash va baholash o‘zaro uzviy bog‘liq hisoblanadi va har doim ham ularni alohida mustaqil qismlarga ajratish imkoni bo‘lmaydi. Undan tashqari, riskni boshqarish jarayoni qaramaqarshi yo‘nalishda borishi ham mumkin: baholashdan aniqlashga, misol uchun, zarar ko‘rib bo‘lingadan keyin uning sabablarini aniqlashda. Riskka ta’sir etish usullarini tanlash bosqichida kelajakda ko‘rilishi mukin bo‘lgan zararlarni minimallashtirish rejalashtiriladi. Buning uchun uni kamaytirishning turli uslub va usullari qo‘llaniladi. Riskka ta’sir etish usullarini tanlash ularning samaradorligini solishtirish orqali, shu jumladan turli usullarning kompleks kombinatsiyalarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim Riskka bevosita ta’sir etish bosqichi to‘rtta asosiy uslublardan tashkil topadi:istisno qilish, pasaytirish, saqlash va riskni o‘tkazish (3-rasm). Riskni istisno qilish deganda mazkur risk bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday xatti-harakatlar va chora-tadbirlarni rad qilish tushuniladi. Riskni pasaytirish - ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni yoki noqulay holatlarni ro‘y berish ehtimolligini kamaytirishni bildiradi. Bu yo‘nalishda oldini olish tadbirlari amalga oshiriladi. Bunday tadbirlar deganda binolar va inshootlarlarning xavfsizlini kuchaytiruvchi turli xildagi choralar, nazorat va ogohlantiruvchi tizimlarni, yong‘inga qarshi qurilmalarni o‘rnatish, ekstrimal holatlarda harakatlanish bo‘yicha xodimlarni o‘qitish va sh.k. tushuniladi.
Iqtisodiy muhit risklarini pasaytirish uchun turli xildagi usullardan foydalaniladi:
• diversifikatsiya – mablag‘larni (kapitalni) qo‘yilmalarning turli obyektlari bo‘yicha, foydalanishning turli yo‘nalishlari bo‘yicha taqsimlash jarayoni;
• qo‘shimcha axborotlarga ega bo‘lish;
• limitlashtirish– xarajatlar, sotuv, kredit va sh.k. limitini (chegarasini) o‘rnatish.
Risklarni saqlash zararlarni kompensatsiyalashga yo‘naltirilgan har qanday ta’sirlardan voz kechish yoki noqulay holatlar ro‘y berganda zararlarni qoplashga mo‘ljallangan maxsus rezerv fondlarini tashkil qilish (o‘z-o‘zini sug‘urtalash). Riskka ta’sir etishning oxirgi usuli o‘z-o‘zini sug‘urtalash nomini olgan. Risk saqlanishi holatida amalga oshiriladigan chora-tadbirlarga yana zararlarni kompensatsiyalash va ishlab chiqarishni tiklash uchun kredit va qarzlar olish, davlat dotatsiyalarini olish va b. kiradi. Risklarni o‘tkazish bo‘yicha choralarga mavjud daraja saqlangan holda u uchun javobgarlikni uchinchi shaxslarga o‘tkazish tushuniladi. Ularga ma’lum to‘lov asosida riskni sug‘urta kompaniyasiga o‘tkazishni nazarda tutuvchi sug‘urtalash, shuningdek turli xildagi moliyaviy kafolatlar, kafilliklar va b. kiradi. Riskni o‘tkazish, shuningdek ko‘zda tutilmagan holatlar ro‘y berganda o‘z javobgarligini kamaytiruvchi yoki riskni kontragentga o‘tkazuvchi maxsus kelishuvlarni hujjatlar (shartnomalar, savdo bitimlari va b.) matniga kiritib qo‘yish bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Aniq bir risklarga ta’sir qilishning optimal usullari tanlanganidan so‘ng korxonaning barcha risklari jamlanmasini boshqarish strategiyasini shakllantirish imkoni paydo bo‘ladi. Bu bosqich qaror qabul qilish hisoblanib, unda talab qilinadigan moliyaviy va mehnat resurslari aniqlanadi, menejerlar o‘rtasida vazifalarni aniqlash va taqsimlash amalga oshiriladi, tegishli xizmatlar bozori tahlil qilinadi, mutaxassislar bilan maslahatlar o‘tkaziladi. Risk-menejmentning yakunlovchi bosqichi olingan natijalarni hisobga olgan holda va yangi axborotlarning paydo bo‘lishi bilan tanlangan strategiyani amalga oshirish natijalarini nazorat va tahrir qilish hisoblanadi. Nazorat menejerlardan ko‘rilgan zararlar, uni kamaytirish bo‘yicha qo‘llangan choralar, ularning amaliy samaralari haqida axborot olishdan iborat. Olingan natijalar tahlili va ishlovi muntazab o‘tkazilib turilishi lozim. Riskni boshqarish ko‘plab rahbarlarda, avvalo, odatiy sug‘urtalash bilan bog‘lanadi. Haqiqatdan ham, sug‘urta azaldan riskka ta’sir etishning dunyoda keng tarqalgan usullaridan hisoblanadi va hozirgi kunda ham shundayligicha qolmoqda. Bugungi kunda AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi rivojlangan yirik mamlakatlarda yillik sug‘urta mukofotlarining to‘lovlari yalpi ichki mahsulotining 7-9%ini tashkil qilmoqda. Horijda inson faoliyatining deyarli barcha sohalari sug‘urta bilan qamrab olingan: tibbiy sug‘urta, hayot sug‘urtasi, mulkiy sug‘urta, yuklarni sug‘urtalash, foyda sug‘urtasi, bankrotlik sug‘urtasi, fuqarolik javobgarligining har xil turlari. Hech bo‘lmaganda sug‘urtaning bitta turi amal qilmaydigan soha topilmaydi, undan tashqari sug‘urtaning ko‘plab turlari turli mamlakatlarda majburiy hisoblanadi. Biroq, bozor iqtisodiyotiga yangi o‘tgan mamlakatlarda, shu jumladan O‘zbekistonda ham sug‘urta bo‘yicha holat quvonarli emas. Bu shu bilan izohlanadiki, hali hanuz iqtisodiyotni markazlashgan holda boshqarish orqali noqulay holatlar ro‘y berganda korxonalarni qo‘llabquvvatlash va aholiga yordam ko‘rsatish uchun sarflanishga mo‘ljallangan davlat rezervlarini shakllantirilishi tushunchasining mavjudligidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat qo‘llab-quvvatlashlari hajmi ko‘m martaga qisqaradi. Korxonalarning o‘zlari qiyinchilik holatlarida ko‘riladigan zararlarni bartaraf etish mexanizmlarini yaratish “g‘amini yeyishlari” kerak. Bu yerda sug‘urta eng qulay va bozor nuqtai nazaridan mukammal bo‘lgan mexanizmlardan hisoblanadi.
Biznes doim risklar bilan yonma-yon yuradi. Samarali risk-menejment orqali juda qimmat yo‘qotishlarning oldini olishi mumkin. Bunda, xavf-xatar matritsasi qarshingizdagi risklar haqida batafsil ma’lumot beradi. Korporativ moliya bo‘yicha mutaxassis Xondamir Nusratxo‘jayev ushbu maqolasida shu haqda so‘z yuritadi.
Foto: Getty Images
Biznes yuritishda o‘ziga yarasha xavf-xatar (risk)lar mavjud va ularni katta moddiy yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoqimsiz, salbiy hodisalar deb ta’riflash mumkin. Ular obro‘ga, moliyaviy holatga ta’sir qilishi, soliq, valuta, narx-navo, bozor va boshqa jabhalar orqali biznesga putur yetkazishi mumkin.
Biznes kattalashib, murakkablashib borgani sari risklarni boshqarish ham qiyinlashib boradi, xavf-xatarlar salmoqli va ular yetkazishi mumkin bo‘lgan zararning yuki ham og‘irlashib boradi.
Merfi qonuniga ko‘ra, noto‘g‘ri ketishi mumkin bo‘lgan har qanday narsa, qachondir baribir izidan chiqadi. Yoki halq tili bilan aytganda, devorda osilib turgan miltiq qachonlardir o‘q uzadi.
Nimani nazarda tutayotganimni tushundingiz, chamamda... Demak, biznes egasi va boshqaruvchisining vazifasi – shu kabi ko‘ngilsiz voqealarning oldini olishdir.
Xavf-xatar tabiatiga ko‘ra, agar u boshqarilmasa, zaxarli gaz kabi barcha bo‘sh hududni egallab oladi. Xavf-xatarni boshqarish orqaga surilgani sari, xuddi sodir bo‘lish ehtimoli o‘sib borgani kabi, uning salbiy oqibatlari faqat kuchayib boradi. Shunday ekan, tashkilot egalari va rahbarlari oldida xavf-xatarlarni, ularning sodir bo‘lish ehtimolini, zarar ko‘lamini aniqlash va ularni boshqarish usullari va vositalarini takomillashtirib borish bo‘yicha uzluksiz faoliyat olib borish talab etiladi. Bu jarayon xavf-xatarni boshqarish yoki biznes tilida risk-menejment deb ataladi.
Lekin ba’zan xavf-xatarlarni kamaytirish shart emas, yo‘llarda ba’zi chuqurlarni aylanib o‘tmasdan, ularning ustidan, ularga tushmasdan o‘tib ketish mumkin bo‘lgani kabi. Ba’zan tashkilotga 10 mln so‘mlik zarar keltirishi mumkin bo‘lgan xatarga, uning ehtimoliy zararidan ancha ko‘p mehnat va resurs sarflanadi. Shu bilan birga, biznes uchun birinchi darajali xatarlar kerakli e’tiborsiz qolib ketadi.
Xavf-xatarni boshqarishdagi samarali vositalardan biri bu – xavf-xatar/risk matritsasini ishlab chiqishdir.
Xavf-xatar matritsasi – bu katta ehtimol bilan sodir bo‘ladigan va jiddiy salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni boshqarish usulidir. Bunda xavf-xatarlarning eng kattalariga yuqori ball beriladi. Tashkilot uchun ta’siri kichik va sodir bo‘lishi ehtimoli yuqori bo‘lmagan xavf-xatarlarga past ball qo‘yiladi va ularni o‘z holiga qo‘ysa bo‘ladi.
Aytgancha, agar biznes egasi faqat bir biznesga egalik qilsa, bir matritsa bilan kifoyalansa bo‘ladi. Agar biznes ko‘p qirrali bo‘lsa, har bir yo‘nalish uchun alohida matritsa ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Yirik investitsion loyihalar uchun ham har bir xavf-xatarni alohida ko‘rib chiqish tavsiya etiladi. Yuqorida keltirilgan matritsa biznes egalari va boshqaruvchilari uchun holatni baholash va ustuvor xatarlarini belgilash, xavf-xatarni boshqarish dasturini ishlab chiqishni osonlashtirish va tashkilotning xavf-xatar bilan to‘la dunyoda o‘sish va rivojlanishi uchun imkoniyat yaratib beradi.
|
