298
qo‗llanilmoqda, lekin uning o‗rniga Butun Dunyo To‗ri texnologiyasiga
asoslangan ulanish usullari kirib kelmoqda.
HTTP gipermatnli xabarlarni yuborish protokoli va Butun Dunyo
To‘ri. 1989 yilda Tomas Berners-Li Jenevadagi Yadro tadqiqotlari
bo‗yicha Yevropa kengashida (SERN) ishlashi bilan endi Butun Dunyo
To‗ri (World Wide Web) sifatida ma‘lum bo‗lgan loyihani taklif etdi.
Loyihani amalga oshirish uchun Tomas Berners-Li, ularsiz zamonaviy
Internetni tasavvur qilish mumkin bo‗lmagan uchta asosiy vositani - URI
identifikatorlari, HTTP protokoli va NTML tilini ishlab chiqdi.
Texnik
nuqtai nazardan WWW ni HTTP sifatida ma‘lum bo‗lgan
yagona protokol yordamida muloqot qiladigan ko‗pgina
mijozlar va
serverlar sifatida qarash foydali bo‗ladi. Butun Dunyo To‗rida gipermatnni
yaratish, saqlash va aks ettirishni osonlashtirish uchun HTML gipermatnni
belgilash
tili
qo‗llaniladi.
HTTP
va
HTML
protokollarining
kombinatsiyasi matnlar, grafikalar, tovush, video va boshqa multimediali
fayllarni Internet global tarmog‗i orqali yetkazishni ta‘minlaydi.
SIP protokoli. IETF da VoIP tizimi uchun signalizatsiya
protokollarini
yaratish
sohasidagi
ishlar
draft-ietf-mmusic-cip-OO
spetsifikatsiyasini ishlab chiqilishi bilan boshlandi, bunda keyinchalik
SIP/1.0 nomini olgan
Session Invitation Protocol protokoli tavsif etilgan.
Bu
hujjat
faqat
aloqa
seansini
o‗rnatilishiga
so‗rovni
spetsifikatsiyalaydi, lekin istiqbolda bu spetsifikatsiya o‗sha
vaqtda
yaratilgan
konferensiyalarni
multimediali
arxitekturaga
integratsiyalanishiga yo‗naltirildi, bu hujjatning nomi
MMUSIC -
Multiparty Mulimedia Session Control.
SIP protokoli foydalanuvchilar orasida aloqa seanslarini o‗rnatish
uchun qo‗llaniladi.
H.323 protokoli. IP-telefoniya tarmoqlarini qurish uchun birinchi
tavsiya H.323 tavsiyasi bo‗ldi. ITU tarixan UFTT muammolari bilan
shug‗ullandi va taklif etilgan tavsiya haqiqatda IP-tarmoq ustiga qo‗yilgan
ISDN (Integreted Services Digital Network) tarmog‗ini aniqlagan.
Xususan, IP-telefoniya tarmog‗ida H.323 bo‗yicha ulanishni o‗rnatish
jarayoni Q.931 tavsiyaga asoslanadi va ISDN tarmoqlardagi jarayonga
deyarli aynan o‗xshash bo‗ladi.
H.323 tarmog‗ining
asosiy qurilmalari terminal, shlyuz va
konferensiyalarni boshqarish qurilmasi hisoblanadi.
SMTP elektron pochta protokoli. Elektron pochta IP-tarmoqlardagi
eng eski ilovalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda elektron pochta
orqali ma‘lumotlarni almashish kuniga millionlab insonlar tomonidan
299
qo‗llanilmoqda. Mijoz va server orasidagi ma‘lumotlarni almashishning
yana bir shakli hisoblanadigan bu almashish SMTP (Simple Mail Transfer
Protocol – pochta xabarlarini yetkazishning oddiy protokoli)
protokoli
yordamida qo‗llaniladi. RFC 822 tasnifi xabarning ikki qismini – sarlavha
va asosni aniqlaydi. Har ikkala qismlar 7-razryadli ASCII kodi bilan
kodlanadi.
Shaxsiy
pochta
manzillari
(foydalanuvchini ismi@tarmoq osti) ko‗rinishidagi formatga ega bo‗ladi.
Pochta qutilarining bu manzillari SMTP sathida taniladi.
Odatda pochta xabari mijozdan SMTP lokal serveriga uzatiladi, ya‘ni
mijozlarning so‗rovi bo‗yicha pochtaning yetkazilishiga javob beradi.
Servyerda pochtaning qayta ishlanish jarayoni, har bir yuboruvchi va
oluvchining manzili, shuningdek yuborish vaqtiga ega bo‗lgan keluvchi
xabarlarni to‗plashdan iborat. Dastlabki xabarni olgan lokal server
yuborish punktidagi olisdagi serverning IP-manzilini identifikatsiyalaydi
va bu olisdagi server bilan TCP seansini o‗rnatishga urinishni amalga
oshiradi. Ulanish o‗rnatilganidan keyin, yuborish serverida pochta
xabaridan nusha ko‗chiriladi. Server-yuboruvchi muvaffaqiyatli uzatishga
tasdiqlanishni olishi bilan, xabar lokal server xotirasidan o‗chiriladi. Keyin
olisdagi foydalanuvchi o‗z serveriga ulanishni olishi va yetkazilgan
xabarni qabul qilishi mumkin.
MIME protokoli. SMTP protokolini ishlab chiqishda elektron pochta
faqat oddiy matnni uzatish uchun foydalanilishi ko‗zda tutilgan. 1993 yilda
RFS 822 tasnifi har xil turlardagi ma‘lumotlar – audio, video, Word
hujjatlarini uzatishni ta‘minlash uchun kengaytirilgan. Bu maqsadlar
uchun MIME (Multiprpose Internet Mail Extension – Internetning ko‗p
maqsadli pochta kengaytirilishi) qo‗llaniladi. MIME protokoli elektron
pochta yordamida har xil turlardagi ma‘lumotlarni, shu jumladan ASCII
kodidan farqli bo‗lgan kodlash turi qo‗llaniladigan tillardagi matnlar,
musiqa, grafika va filmlarni uzatish mexanizmlarini aniqlaydi. MIME
formatini o‗zgartirish odatda elektron xabarlarni uzatishda va qabul
qilishda pochta serverlari yoki mijoz pochta dasturlari orqali amalga
oshiriladi.
