Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar

63 
Haykaltarosh o’z g’oyasini avval qog’ozda aniqlab oladi: suratini chizadi, qismlar 
joylashishini tuzadi, massa va hajmlar nisbatini qidiradi. So’ngra esa yasay boshlaydi. Metalldan 
ishlangan qattiq plastinka (karkas) ustiga to kerakli tasvir paydo bo’lmaguncha gil yoki plastilin 
chaplaveradi. Bunda hajm doim kattalashaveradi, haykalraroshlar tili bilan aytganda, 
“o’saveradi”. Shu sababli haykaltaroshlikni plastic san’at deb ataladi (grekcha “plastika”
so’zidan, ya’ni “yasamoq” demakdir). 
Haykalni toshdan yoki yog’ochdan ishlansa, uni yopishtirib yasamaydilar, tarashlab yoki 
chopib yasaydilar. Shu sababdan haykaltaroshlikni ba’zan o’ymakorlik deb ham ataydilar. 
Haykaltarosh odam obrazini yaratar ekan, odamning tana tuzulishini kuzatadi, materialning 
yuzasiga shunday ishlov beradi, hajmini shunday yasaydiki, har bir muskul, tananing har bir 
qismi boshqalari bilan garmonik suratda uyg’un bo’ladi. Shu tariqa haykaltarosh o’z ijodiga ko’p 
bilim, aql, ko’pgina his-tuyg’u, mehnat sarflaydi.
Mo'ljallanishiga ko'ra xaykaltaroshlik monumental, monumental dekorativ hamda stanokli 
turlarga bo'linadi. Monumental haykaltaroshlik asarlari haykallar, monumentlar va byust-
monumentlardir. Ular jamoat joylarida va asosan ochiq havoga o'rnatiladi. Monumental-
dekorativ haykaltaroshlik shaxarlar, istirohat bog'lari arxitekturasini, turar joy va idora binolari 
inter'erini bezaydi. Xotira taxtalari, xotira komplekslari hamda istiroxat bog'i haykallari statuylar, 
byustlar, favvoralar, dekorativ guldon kabilar ham shu bo'limga taalluqlidir. Stanok 
haykaltaroshligida odatda intererni bezaydigan cho'yan, yog'och, bronza, chinnidan yasalgan 
kichik statuetkalar yasaladi. Material asarning nimaga mo'l-jallanganligi hamda yaratilayotgan 
obrazga ko'ra tanlanadi. Plastik tasvirlar orasida aylana haykaltaroshlik yolg'iz tur emas. Undan 
tashqari, barelef va gorelef xam mavjud. Relef aylana haykaltaroshlikdan farq qilib, yassi satxda 
aks etadi. Barelef o'z hajmining yarmidan kamrog'iga, gorelef esa yarmidan ko'progiga bo'rtib 
chikadi. Bu haykaltaroshlik formalaridan idish-tovoq sathini, binolarning old tomoni, intsreri va 
shu kabilarni bezashda foydalaniladi. 
Kulolchilik- hunarmandlikning loydan turli buyumlar tayyorlaydigan turi kulolchilikda 
asosiy xomashyo- tuproq. Loy qancha ko'p pishitilsa, sopolning sifati shuncha yaxshi bo'ladi. 
Kulolchilikda asosiy qurol kulolchilik charxi, usta unda idishlar tayyorlaydi va ularga shakl 
beradi. Tayyorlangan idishlar quritilib, xumdonda qizdiriladi. Idishlarning turlariga qarab 
xumdonlar ham turlicha (katta-kichik) bo'lishi mumkin. Sirlanadigan idishlar sirlangandan so'ng 
yana bir bor xumdonda qizdiriladi. Odatda, kulollar ma'lum idishlar ishlab chiqarish bo'yicha 
ixtisoslashgan bo'ladilar. 
Kulolchilik O'zbekistonning hamma joyida uchraydi. Ammo badiiy buyumlar yaratishda 
eng yirik markazlardan Rishton, G'jduvon, Shahrisabz, Xiva, Xonqa, Samarqand, Toshkent 
qadimdan mashhur bo'lgan. Masalan, G'ijduvon sopol idishlari o'zining rang-barangligi, 
pishiqligi va qatlamliligi bilan ko'zga tashlanadi. Ularda xatlami uslubida to'q jigar rang, fonida 
yashil, to'q sariq, to'q ko'k va qizil g'isht rangli naqshlar bir necha qatlamda berilgan bo'lib, 
bo'rtirilgandek seziladi. 
Rishton kulollari yaratgan sirli idish va sopol buyumlar o'zining nozik va murakkab 
naqshlari, bo'yoqlar koloriti, ayniqsa, och ko'k kobalti va feruza rangli bir necha ohangligi bilan 
ajralib turadi. Hozirgi Rishton buyumlaridagi qalami uslubida yaratilgani naqshlar yirik va 
dekorativ xildagi ornamentli.
Plastilin – narsalar yasashda qo’llaniladigan materialdir. U sun`iy plastik massa bo’lib, 
loydan hech qachon qurimasligi va doimo ishlatishga tayyorligi bilan farqlanadi. Plastilinning 
har xil – oddiy va murakkab turlari bo’lib uni tayyorlashni bir nechta usullari bor. 
Birinchi variant – toza quyuq loyga glitserin qo’shib bir turli massa hosil bo’lguncha 
aralashtiriladi. Glitserin tayyorlanadigan massa qo’lga yopishmaydigan holatga kelguncha 
qo’shiladi.
Ikkinchi variant – quritilgan toza loy mayda qilib tuyuladi va unga vazelin qo’shib, qo’lga 
yopishmaydigan quyuq massa hosil bo’lgancha aralashtiriladi. Plastilinga kerakli rangdagi quruq 
bo’yoq massasini qo’shib va puxta aralashtirib bo’yash mumkin. 

64 
Uchinchi variant - 1 qism tuprog’iga 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin qo’lga 
yopishmaydigan 
darajaga 
yetguncha 
glitserin 
qo’shib 
aralashtiriladi
Loy va plastilin ham turli narsalar yasash uchun juda qulay bo’lib, ayrim xususiyatlariga 
ko’ra, bir-biridan ajralib turadi. Masalan plastilin rang-barangligi va doimo ishga tayyor holda 
ekanligi bilan ajralib turadi. Lekin asosiy kamchilik shundaki, plastilin issiqda tez erib ketadi va 
o’zining qayishqoqlik xususiyatini yo’qotadi. Bundan tashqari plastilindan ishlangan 
haykalchalarni ochiq joyda saqlash juda qiyin. Undan asosan kichik modellarni yasashda 
foydalaniladi. U sun’iy plastik massa bo’lib, loydan hech qachon qurimasligi bilan farqlanadi.
Texnologiya darslarida loy, plastilin, mum kabi materiallardan foydalanib, ulardan turli 
o`yinchoqlar, jonivorlar, qushlar, ertak qaxromonlari yasaladi. O`yinchoq – dekorativ sa’natning 
eng qadimiy turlaridan biri bo’lib, qadim asarlarda loydan yasalgan narsalar bizgacha yetib 
kelgan. Mamlakatimizda sanoat va madaniyatning rivojlanib borishiga ko’ra o`yinchoqlarni 
assortimenti, ularning obrazlari yildan-yilga boyib bormoqda. O`yinchoqlar yasaladigan 
materiallar xilma-xildir. Biroq afzallik loyga beriladi. Loy narsalar yasashda asosiy material 
hisoblanadi. Chunki u istalgan joyda topiladi, arzon va qayishqoqdir. Narsalar yasaladigan 
materialda chet predmetlar, tosh, qum va shu kabilar bo’lmasligi kerak. Chunki ish qo’lda 
bajariladi. Shuning uchun ish boshlashdan oldin loyni tayyorlash kerak, topilgan matni narsalar 
yasashga yaroqli yoki yo’qligini oldindan tekshirish kerak. Loy shirali va shirasiz bo’ladi. 
Shirasiz loy tarkibida qum ko’p bo’lib, unda yopishqoqlik xususiyati ko`ngildagidek bo’lmaydi. 
Plastilin va loy bilan tanishtirish ishlari dastlab 1-sinfdanoq boshlanadi. Bunda plastilin va 
loyning xususiyatlari, ulardan foydalanish qoidalari aytib o’tiladi. Hozir 1- sinf Texnologiya 
darsligida berilgan “Plastilin va loy bilan ishlash qoidalari” mavzusini ko’rishimiz mumkin(1-
rasm). 
1 – rasm
Plastilindan turli hayvonlar, buyumlar yasashni 4 – sinf Texnologiya darsligida ham 
ko’rishimiz mumkin (2-rasm) 

65 
2 – rasm . 
Loy tayyorlashda tabiatda uchraydigan soz tuproqdan foydaniladi. Soz tuproqdan odatda
kulolchilik buyumlari tayyorlanadi, uy devorlarini pardozlashda ham undan foydaniladi. Ana shu 
tuproqni har xil aralashmalardan tozalab, ozgina ishlov berish orqali loy holida tasviriy faoliyat 
mashg'ulotlarida ishlatish mumkin. Buning uchun tuproq tarkibidagi kesaklar yaxshilab 
maydalanadi va yirik ko'zli elakdan o'tkaziladi. Ustiga suv qo'yib, 5-6 soat saqlanadi, so'ngra 
suvini to'kib, qo'lga yopishmaydigan quyuqroq xamir holatiga kelguncha yaxshilab ishlanadi. 
Tayyor loy selofan yoki kleyonka qopchalarda saqlanadi va darsga foydalanishga tayyor loy 
sifatida keltiriladi. Loy bilan ishlaganda asosan oddiy asboblar, pichoq, oddiy konstruktsiyadagi 
yog’och va metall uchli steklardan foydalaniladi. Plastilin va mum bilan ishlaganda metall 
steklardan foydalaniladi. Ularni qizitish hamda yo’g’on mis, alyumin yoki temir simdan 
tayyorlash mumkin. Sirkul, o’lchov, chizg’ich va burchaklar kabi o’lchov asboblari modellarni 
chizish va o’lchash ishlarida kerak bo’ladi. Tayyor narsalardagi changlarni yo’qotish, loy 
narsalarni supurib tashlash, narsani solish va unga narsalar surtish jarayonida har – xil 
mo’yqalamlar bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Bоshlang’ich sinf o’quvchilari tоmоnidan ishlоv 
bеriluvchi qulay va sеvimli matеriallardan biri lоydir. 
Kuz bоshida birinchi sinf o’quvchilari o’qituvchi rahbarligi оstida lоy va kvars qumi 
namunalarini to’playdilar. Mеhnat darslarida bu matеriallar bilan kuzatishlar va tajribalar 
o’tkazadilar va o’qituvchi savоllariga javоb bеradilar. 
Quruq lоy va quruq qum uyumchalarini qarab chiqib, o’quvchilar bu matеriallar rangini 
aniqlaydilar. Qum va lоyni kaftlari оrasida ishqalab, bоlalar bu matеriallar tuzilishini 
aniqlaydilar. Lоy va qumni namlab o’quvchilar bu matеriallar хususiyatlarining o’zgarishini 
kuzatadilar. 
Nam lоy va qumni kaftlar оrasida siqib, o’quvchilar bu matеriallarning plastikligini qayd 
etadilar, quritishdan kеyingi o’zgarishlarni aniqlaydilar. 
Dastlabki kuzatishlar va tajribalar natijasida o’quvchilar quruq lоy, оq, kul rang, qizil 
rangda, qum esa – sariq rangda bo’lishi mumkinligini aniqlaydilar. Ishqalashda quruq lоy mayda 
zarralarga aylanishini; qum esa o’zgarmasdan qоlishini; namlashda lоy to’qrоq tusga kirib, 
yopishqоq massaga aylanishi; qum ham to’qrоq tus оlib, uning zarralari o’zarо yopisha 
bоshlashini bilib оladilar. Nam lоy va qumga kеrakli shakl bеrish mumkin. Quritishdan kеyin 
lоydan yasalgan buyum o’z shaklini o’zgartirmay qоtadi, qumdan yasalgan buyum esa 
quritishdan kеyin to’kilib kеtadi

66 
Lоy va qum bilan tajribalar 
Kеyingi tajribalar jarayonida birinchi sinf o’quvchilari ishlash uchun istalgan lоydan 
fоydalanish mumkinligini bilib оladilar. Lоyni yirik qum va bоshqa aralashmalardan ajratish 
uchun uni tоzalash ishini amalga оshiradilar. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligi va bеvоsita 
ishtirоkida lоyni maydalab, idishga yarmidan оrtiq to’ldirib sоlib, ustigacha suv quyadilar. 
Kеyingi kuni eritma tingan, asta suvni to’kib, lоyning ustki qismi ajratib оlinadi, quritib, 
ishlatiladi. Lоy emallangan idish yoki yog’оch qutida ustiga nam latta yopib saqlanadi. 
Tabiiy lоy yog’li (aralashmalarsiz) va оriq (aralashmali) bo’lishi mumkin. Birinchi 
sinf o’quvchilariga har ikkala lоydan bir хil o’lchamli sharchalar yasab quritish tоpshirig’i 
bеriladi. Kеyingi kunlarda bоlalar оriq lоydan yasalgan buyumlar tеzrоq qurishini qayd etadilar. 
O’qituvchi оriq lоyda yirikrоq zarralardan ibоrat bo’lgan aralashmalar bоrligi va ular havоni 
yaхshirоq o’tkazishini, shu sababli u tеz qurishini tushuntiradi. 
O’qituvchi yog’li lоyga bir оz qum qo’shib, undan shar, silindr, kоnus yasashni 
tоpshiradi. Quritishdan kеyin yasalgan buyumlar yorilmasa, lоy tarkibi ishlash uchun yaхshi. 
Bunday lоydan 1-sinf o’quvchilari оval shakldagi prеdmеtlar: оlma, nоk, qo’ziqоrin, shоlg’оm, 
bоdring, lavlagi, gilоs, qulupnay, idishlar, hayvоnlarni yasaydilar. 
Bu buyumlarni quritishdan kеyin birinchi sinf o’quvchilariga ular yuzasini silliqlash va 
akvarеl yoki guash bilan bo’yash bo’yicha tajriba va kuzatishlar o’tkazish tоpshirig’i 
bеriladi.Buyum yasashda o’qituvchi nоzik dеtallarni dastlab barmоqlar bilan, kеyin esa stеk dеb 
nоmlanuvchi uchi o’tkir cho’plar bilan ishlоv bеrish tоpshirig’ini bеradi. O’quvchilar dеtallarni 
stеklar bilan ishlоv bеrish qulayrоqligini bilib оladilar. 
Narsalar yasashda ishlatiladigan asbob va moslamalar. Loy bilan ishlaganda asosan oddiy 
asboblar: pichoq, oddiy konstruktsiyadagi yog'och va metall uchli stekalardan foydalaniladi. 
Plastilin va mum bilan ishlaganda metall stekalardan foydalaniladi. Ularni qizitish hamda yo'g'on 
mis, alyumin yoki temir simdan tayyorlash mumkin. Sirkul, sirkul-pantograf, merka, chizg'ich va 
burchaklar kabi o'lchov asboblari modellarni chizish va o'lchash ishlarida kerak bo'ladi. 
Malbert - bu oddiy yog'och taglikni ustaxonada bemalol yasash mumkin. O`lchami 20 x 30 
yoki 25 x 25 sm bo'lgan fanera, organik shisha yoki boshqa materiallardan tayyorlangan 
tagliklardan ham foydalanish mumkin. 
Tayyor narsalardagi changlarni yo'qotish, loy parchalarini supurib tashlash, narsani solish 
va unga narsalar surtish jarayonida har xil mo'yqalamlar kerak bo'ladi. Diametri 2-3 sm va 1,5 
sm li mo'yqalamlar bo'lishi maqsadga muvofiqdir. 
Sprintsovka loydan yasalgan narsalarga suv purkash va formalash vaqtida loyni yuvib 
tashlash uchun kerak. Sprintsovka dorixonalarda sotiladi. 
Loydan narsalar yasash usullari. Loy va plastilin bilan ishlash o’ziga xos xususiyatlarga 
ega bo’lib, bir qator qoidalarga rioya qilishni talab etadi.: 

67 
Yumaloqlash - bu bir parcha loydan shar yasash, unga olcha, olma kabilar shaklini 
berishdir. Bir bo'lak loydan kaftda aylana harakatlar bilan shar yasaladi. Shar yasash, so'ngra 
uzunasiga harakatlar bilan uni tuxum, ustun kabilarga aylantirish. 
Yassilash - sharikdan yassi non yasaladi, qo'lning xolati doimo o'zgarib turadi. 
Cho'zish - sharikninig bir qismi cho'ziladi. 
Surish (yamash) buyumning ayrim qismlarini o'zaro biriktirish. 
Haykaltaroshlik va kulolchilik mashg'ulotlarida plastilin ham keng miqyosda qollaniladi. 
Lekin u bilan ishlashda ayrim qonun-qoidaga rioya qilishga to'g'ri keladi. Plastilin sovuq 
bo'lganda ancha qattiqlashib qoladi. Ish boshlashdan oldin esa uni biroz yumshatish kerak 
bo'ladi. Buning uchun plastilin solingan qutichamashg'ulot boshlanishidan oldinroq issiqlik 
manbaiga yaqinroq joyga qo'yiladi yoki salgina namlangan qo'lning kaftida tutib turiladi. 
Natijada plastilin yumshab, ishga tayyor bo'ladi. Plastilinni qo'lda uzoq vaqt tutib turish 
yaramaydi.
O`zbekistonning iqlimi issiq, jazirama bo’lganligi bois narsalar yasash bo'yicha amaliy 
mashg'ulotlarni loydan bajarilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki plastilindan yasalgan 
narsalar issiqda o'z shaklini tez yo'qotadi. Ishni oddiy predmetlar: sabzavot-mevalarni yasashdan 
boshlash kerak. Tayyor namuna yoki rasm bo'yicha ishlashni taklif etish mumkin. O`quvchilar 
narsalar yasash usullarini egallab olganlaridan so'ng o'yinchoqlar, badiiy bezakli dekorativ 
idishlarni yasashga o'tishlari mumkin. 

Download 6,04 Mb.