60
6. Ortiqcha elim toza latta bilan artib tozalanadi, po’st yaxshiroq yopishishi uchun ustidan
sekin bosib qo’yiladi.
Bunday ish odatda eng oddiy konturlardan boshlanadi. Keyinroq konturlar ancha
murakkablashadi.
Turli meva va sabzavot, poliz ekinlarining urug’lari, danak, baliq tangalari, chig’anoq,
mayda toshlar bilan xilma-xil mozaika ishlarini bajarish mumkin(5-rasm). Bu ishlar
o’quvchilarda ijodiy va atroflicha tasavvurni, badiiy didni o’stirishga yordam beradi. Bolalarda
qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida qat’iyatlilik, tartiblilik tarbiyalanadi,
uyushqoqlik bilan
ishlash, ko’rsatmalarga rioya qilish, tashabbuskorlik ko’rsatish ko’nikmalari shakllanadi.
O’quvchilar tayyorlagan applikastiyalar ona tili va matematika darslari uchun ajoyib didaktik
material, o’quvchilar nutqini o’stirish vositasi bo’lishi, ularning predmetlar shakli, rangi, fazoda
joylashishi haqidagi tushunchalarini boyitishga xizmat qilish mumkin. Bunday applikastiyalar
bilan ishlash o’quvchilarga stirkul bilan ishlashni, stirkul yordamida aylanani kismlarga
ajratishni o’rgatadi.
Tabiiy narsalar bilan ishlash metodikasi. Tabiiy material bilan ishlashda darsni tashkil
etish va o‘tkazish metodikasi qolgan turlardan darsdan oldin tabiiy materialni to‘plash tashkil
etilishi bilan farqlanadi. I sinfda odatda tabiiy material o‘qituvchi rahbarligida ekskursiyalarda
to‘planadi.
Dars temasi: «Quritilgan barglardan kapalak applikatsiyasi».
I -sinfda ekskursiya uyushtirishdan oldin bolalarga bo‘lajak ish namunasi ko‘rsatiladi.
Bolalar uni diqqat bilan ko‘rib, unda ishlatilgan barg plastinkalarining shaklini, daraxt navlarini
aniqlaydilar. Shundan so‘ng uyushtiriladigan ekskursiya plani tuziladi.
Ekskursiya marshruti,
alohida e’tibor beriladigan obyekt (eman, zarang, akatsiya daraxtlari, hasharotlar, ninachi)lar
aniqlanadi. O’quvchilarning e’tiborlari va aqliy faoliyatlarini kuzatilayotgan obyektdan mehnat
darslarida ishlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan asosiy muhim belgilari, elementlari va
xususiyatlarini ajratishga, to‘planayotgan materialni to‘g‘ri baholashga yo‘llaydigan savollar
ro‘yxati tuziladi.
Daraxtzorga kelganda bolalar kayfiyati ko‘tarilib, ular har narsaga qiziqish bilan
qaraydilar, barglar, ularning ranglari bolalarni ajablantiradi. Ular kuzning butun go‘zalligini,
uning
ranglarini, to‘kilgan barglar hidi va ular o‘zining elastiklik xususiyatini yo‘qotganligini,
qattiqlashib, sinuvchan bo‘lib qolganligini ko‘radilar. Bolalarning atrof-tabiat bilan
zavqlanishlari kamayib borishiga qarab, ularning e’tibori barglarning shakli, daraxtlar navlariga
karatiladi. Ana shu vaqtda o‘simliklarda sodir bo‘layotgan ichki jarayonlar qisqa va tushunarli
formada bayon etib beriladi: o‘simlik yangi sharoitlarga moslashib, qishga tayyorgarlik
ko‘ryapti. Barglarni to‘kish bu o‘ziga xos himoya turidir, chunki barglar suvni ko‘p buglantiradi,
qishda esa tuproqdan namlik juda kam miqdorda keladi.
Shundan keyin bolalarning e’tibori atrofda uchib yurgan kapalak, ninachilarga, ularning
asosiy belgilariga jalb qilinadi.
Uchib yurgan hasharotlar, ularning tuzilish formalari mehnat
darslarida hasharotlar applikatsiyasini tayyorlash uchun obraz, to‘plangan barglar material
xizmatini o‘tashi kerak. Bolalar barglarni to‘plar ekanlar, ularning ranglari, shakllarini
qiyoslashni o‘rganadilar, bu ular-ning kuzatuvchanligi va e’tiborligini o‘stirishga yordam beradi.
To‘plangan barglar oldindan tayyorlab quyilgan daftar varaqlari orasiga qo‘yiladi. Shundan
keyin o‘quvchilarga barglarning mehnat darslarigacha rangini yo‘qotmasligi, buralib ketmasligi
uchun qanday ishlov berish kerakligi tushuntiriladi. Har bir ekskursiyada o‘quvchilarning
e’tibori insonning yaratuvchilik mehnatiga aloatta jalb etilishi kerak. Ekskursiya oxirida unga
yakun
yasaladi, ekskursiyada egallangan bilimlar umumlashtiriladi. Bundan tashqari,
o‘kuvchilarga uylarida kapalak va ninachilar tasviri tushirilgan rasmlarni ko‘rish, ularning tanasi
va qanotlarining shakli, rangi qandayligiga alohida e’tibor berish topshiriladi.
Bunday uyushtirilgan ekskursiyadan keyingi darsda bolalar applikatsiyalarni zo‘r ishtiyoq
bilan namoyish qiladilar, agarda applikatsiyani o‘z istaklariga ko‘ra, o‘zlari to‘plagan
materiallardan mustaqil yasash topshirilsa, qiziqishlari yanada ortadi. Bunday dars kuyidagi
sxemaga ega bo‘lishi mumkin:
61
1.Dars temasi va maqsadini aytish.
2.O`tkazilgan ekskursiya bo‘yicha suhbat:
a) ekskursiyada qaerda bo‘ldik?
b) qanday daraxtlarni ko‘rdik, ularning nomi qanday?
v) ularning barglarining shakli bir xilmi?
g) qanday xasharotlarni ko‘rdnk?
3. Namuna razbori:
a) kapalak qanday qismlardan tashkil topgan?
b) uning qismlari qanday joylashgan?
v) uni tasvirlashda qaysi daraxtlar barglaridan foydalanilgan?
4. Ishni bajarish tartibini aniklash:
a) kapalakning ayrim qismlarn (tanasi, qanotlari)ning joylashishinn grafik
tasvirlash;
b) kapalakning tanasi va kanoatlari uchun shakli hamda o‘lchamlari bir xil bo‘lgan
barglarni topish;
v) ularni kog‘ozda joylashtirish;
g) ishni amaliy bajarish.
5. O‘qituvchining ishni bajarish usullari haqidagi tushuntirishlari.
6. Applikatsiyani bajarish bo‘yicha mustaqil ish:
a) kapalakning ayrim qismlarini kog‘ozda to‘g‘ri tasvirlash;
b) shakl, o‘lcham va bo‘yoqlarni to‘g‘ri tanlash;
v) yelimlash ishlarini tartibli bajarish;
g) kapalakning ko‘z va mo‘ylarini to‘g‘ri tasvirlash;
d) ish bajarilgan qog‘ozning orqasida barglaridan foydalanilgan daraxtlarning nomlarini
yozish;
7. Ishni baholash.
Ijodiy xarakterdagi ishlar: Masalan: «Baliqlardan kompozitsiya tuzish». O‘qituvchi
umumiy vazifa beradi, o‘quvchilar esa o‘qituvchi namunasi asosida o‘z variantlarini izlaydilar.
O`qituvchi kelgusi darsda baliqlardan applikatsiya qilinishini aytib, uyda baliqlarning
rasmlarini ko‘rish va kerakli materiallar (barg, urug‘, gul tojibarglari va shu kabilar)ni to‘lab olib
kelishni topshiradi. Darsning sxemasi oldingisi bilan bir xil. Doksaga baliq rasmi tasvirlangan
plakatni osib qo‘yib, bolalar bilan birgalikda baliq tanasi, baliqning boshi, kanotlari, dumining
shakli razbor qilinadi. Baliq turiga ko‘ra baliqning tanasi, qanot va dumlari xar xil bo‘lishi
mumkinligi aniqlanadi, shuning uchun bu nshda turli tabiiy materiallardan foydalanish mumkin
bo‘ladi.
Shundan so‘ng ishni bajarish tartibi aniqlanadi.
Avval baliq qismlari
uchun material tanlash, uning umumiy konturini chizish kerak.
SHundan keyin kaysi detalning qanday tartibda elimlanishini, detallarning joylarini aniqlash va
so‘ngra ishga kirishish lozim. Bunday yumushlar bajarilayotgan ishga ijodiy yondoshishni
o‘stirishga yordam beradi. Darsga yakun yasash va bajarilgan ishni baholashda o‘qituvchi
foydalanilgan materiallar nomini so‘raydi.
Bu tabiiy materiallar bilan ishlash darsining taxminiy tuzilishidir. Har bir dars
kompozitsiyalar tuzish, tanlash, material, o‘quvchilarning mustaqil ishlashlariga ko‘ra o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Yog’ochga qo’l asboblari bilan ishlov berganda xavfsizlik texnikasining ma’lum
qoidalarga rioya qilinishini talab qiladi. Asboblar va moslamalarni ishlatish qoidalarini bilish uni
ishlatayotgan har bir kishi unun majburiydir.
Ish jarayonidagi xavfsizlikning qat’iy qoidalari:
1. Ishni hech qachon o’qituvchining ruxsatisiz boshlama!
2. Asboblarni faqat o’z o’rnida ishlat!
3. Yaroqsiz asbob bilan ishlama!
4.Ishni chet ishlarga chalg’imay bajar!
5.Asbob-uskunalarni o’zi uchun belgilangan joyda saqla!
62
6. Uzun kiyimda bo’lma, engingni shimar, choklarini yig’!
7.Materialni qo’lda yo’nma!
8.Osilib turganda kesma!
9. Pichoq bilan o’zing, o’rtoring tomonga qarab yo’nma!
10. Kesilgan, tilingan, shilingan joylarni yuvib, yod surtib, toza bint bilan bog’la.
