Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar

37 
uchun ahamiyatli tomoni shundan iboratki, ulardan yosh avlodni mehnatsevarlik ruhida 
tarbiyalashda, kasb-hunarga qiziqtirishning vositasi sifatida foydalanish mumkin. O’tmish 
tarixida qayd etilib o’tilganidek, o’zbek xalqining qadimiy madaniyatida mehnat bilan 
shug’ullanish shon-sharaf hisoblangan, kasb-korining asosiy mazmunini esa dehqonchilik, 
chorvachilik va hunarmandchilikni tashkil etgan. Zamonlar o’tib milliy madaniyat rivojlanib 
borgan, insonlar ongi o’sib borishi natijasida esa ularning turmush tarzi, yashash sharoitlari
ham ijobiy tomonlarga o’zgarib kelgan. Asrlar osha shakllanib borgan kasb-hunar davr o’tib 
borishi bilan ularning har biri o’z ichida o’nlab tarmoqlarni hosil qilgan. Xalq ichidan har bir 
sohani yaxshi tushunadigan, o’z ishini a’lo darajada bajaradigan ustalar, bilimli kishilar, 
mutafakkir allomalar kamol topgan. O’rta Osiyoda tug’ilib kamol topgan mutafakkirlar 
mehnatning, turli kasb-korlar mazmun-mohiyatini yaxshi tushunib o’zlarining oltinga teng ilmiy 
merosini qoldirgan. Ularning kasb-hunar, mehnatsevarlik haqidagi fikrlari biz uchun milliy 
merosdir. Mutafakkirlar ta’limotida o’g’il va qizlarga ta’lim va tarbiya berish, ularga kasb-hunar 
o’rgatish g’oyasi muhim o’rin egallaydi. Qadimiy an’analarimizga binoan hunarmand va kosib, 
me’mor va naqqosh, dehqon va chorvodor, to’quvchi va nonvoy uztoz-shogird munosabatlarini 
amalga oshirib kelmoqdolar. Xalqimizning buyuk farzandi, o’zining ilmiy qarashlari bilan 
ulug’ mutafakkirga aylanganlardan biri - Abu Abdullo Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-
850)dir. Uning insoniylik va mehnatsevarlik haqidagi dono fikrlari hozirgi kunda ham o’z 
ahamiyatini yo’qotmagan. Mutafakkirning fikricha, har bir kishi qilgan ishlari bilan hech ham 
mag’rurlanmasligi va takabburlik qilmasligi lozim.
U matematik g’oyalar asosida odamlarning hayotiy zarurati yotishini, ilmiy kashfiyotlar 
odamlarning amaliy talablari asosida paydo bo’lishini asosladi. Masalan, yer ishlari, binolar 
qurish, kanallar ochish shunday paydo bo’lgan, deydi.
X asrdagi sharq ijtimoiy tarbiyashunoslik bo’yicha fikrlarning eng yirik vakillaridan yana 
biri Abu Nasr Al-Farobiy (870-950) hisoblanadi. Al-Farobiyning o’z davri uchun juda katta 
xizmatlar qilgan. Uning buyuk xizmatlaridan biri - insonlarni ilm-ma’rifatli bo’lishga, mehnat 
qilishga va kasb-hunar egallashga da’vat qilishi bo’lgan.Farobiy kasb-hunar to’g’risida ilk 
fikrlarni bildirib, qimmatli maslahatlar bergan, chunonchi, ta’lim–so’z va ko’nikmalar majmuyi, 
tarbiya esa amaliy malakalardan iborat ish-harakat ekanligi, muayyan kasb-hunarga berilgan, u 
bilan qiziqqan kishilar shu kasb-hunarning chinakam shaydosi bo’lishini aytrgan. Bu 
mulohazalardan anglanib turibdiki, kasb-hunar insoniyat uchun azaldan zarur hayotiy vosita 
bo’lib kelgan.
Al-Farobiy kasb-hunar va xalqoniy fazilatlar muayyan harakatlarni takrorlash, mashq 
qilish yo’li bilan paydo bo’lishini uqtiradi. U insonning kasb-hunar egallashi bilan bir qatorda 
ma’naviy madaniyatli bo’lishini e’tirof etadi. Mutafakkir bu borada, har bir kishi o’zi yoqtirgan 
kasbni egallaganidan so’ng, o’ziga topshirilgan ishga nisbatan yuksak ma’suliyatni his etishi va 
o’z “kasb-hunarini mukammal bilmog’i, yaxshi tarbiya olmog’i va yaxshi xulq- atvor 
fazilatlariga ega bo’lmog’i kerak” deb ta’kidlaydi. Xalqimizning yana bir mutafakkiri - Abu 
Rayon Beruniy (978-1048) dir. Beruniy mamlakatning obodonchiligi, kishilarning baxt-saodati 
va kamoloti, uning halol mehnat qilishida va kasb-hunar o’rganishida deb biladi. U kasb-
hunarga, turli asboblarni yasashga bag’ishlab 9 ta asar yozgan. Asarlarida o’zi yashab turgan 
davrdagi ishlab chiqarishning rivoji va kasb-hunarga oid qimmatli m’alumotlar berilgan. 
Beruniy mehnatni ulug’aydi. Ayniqsa, olimlar mehnati tufayli ilmiy yodgorliklar bunyod 
etilishini tasavvur qilgan mutafakkir sifatida alohida ko’zga tashlanadi. U “har bir kishining 
qadr- qimmati o’z ishini qoyil qilib bajarishida” deb biladi. 
Eng muhimi, mutafakkir inson kamolotida, mehnat va mehnat tarbiyasi haqida muhim 
fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo’ladi. Og’ir mehnat 
sifatida binokor, ko’mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa ilm ahli 
– olimlar mehnatiga alohida e’tibor berish, xayrixoh bo’lishga chaqiradi, ularni ma’rifat 
tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa qo’shuvchilar deb, biladi: shu bilan birga, og’ir mehnat 
qiluvchi konchilar, yer ostida gavhar izlovchilar, dehqonlar haqida gapirib, ularning mehnatini 
rag’batlantirib turish kerak, deydi. Ayniqsa, podshohlar bunday mehnat ahliga g’amxo’r bo’lishi 

38 
kerakligini alohida eslatadi. Chunki, ana shu mehnat ahli ular hukmronligining tayanchi, deb 
ta’kidlaydi. 
Olim bolalarni mehnatga o’rgatish metodlari, yo’llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan, 
bolalarni eng kichik yoshidan mehnatga o’rgatish kerak deydi. Mehnat tarbiyasida o’sha davr 
tarbiya an’anasiga binoan vorislikka katta ahamiyat beradi. Beruniyning «Mineralogiya» asarida 
faqat qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash 
jarayoni, ustalarning hunar o’rgatish metodlari haqida ham qimmatli fikrlar bayon etilgan. Bunda 
hozirgi pedagogika fani tili bilan aytganda, shaxsiy namuna metodidan foydalangani, ish 
jarayoni bevosita ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o’zida bajarilgani 
shogirdlarning malakali usta bo’lib yetishishida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Abu Rayhon 
Beruniyning zamondoshi, qomusiy olim Abu Ali Ibn Sino (980-1037)ning ilmiy faoliyatida ham
mehnatga bo’lgan ilmiy qarashlarni ko’rishimiz mumkin. Mehnatni va kasb-hunarni sharaflash, 
mehnat xalqning qadr-qiymati ekanligini, uning manfaati uchun esa astoydil kurashish 
kerakligini Ibn Sino asarlarida uchratamiz. Mutafakkirning ilmiy qarashlaridan birini - “Odam 
ijtimoiy jondir” degan fikridan anglash mumkin. Bu fikrning ilgari surilishi shundan dalolat 
beradiki, Ibn Sino odamning yaxshi yashashi, sog’lom turmush tarziga erishishi uchun eng zarur 
narsa foydali mehnat ekanligini muhim deb biladi. 
Olimning mehnatsevarlik tarbiyasi borasidagi fikrlari diqqatga sazovordir. Jumladan, u har 
bir bolani biror hunarga o’rgatmoq shart, deydi. Yosh yigit biror hunarni o’rgansa, unu hayotga 
tatbiq eta olsa va mustaqil hunar tufayli oilani ta’minlaydigan bo’lsagina, otasi uni uylantirib 
qo’ymog’i lozim, deb hisoblaydi.
Olim ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga 
o’rgatishi borasida muhim fikrlar bayon etadi. Insonning xulqi va ruhiga mehnatning ijobiy 
ta’sirini ta’kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari: hunarmand, dehqonlar mehnatini 
ulug’laydi va qimorboz, sudxo’r kabilarni qoralaydi. U mehnatsiz hayot kechirish insonga ham 
jismoniy ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir etishini to’g’ri talqin etadi.O’tmishda O’rta Osiyoda 
juda ko’plab shoirlar ijod qilib o’tgan. Ular o’z asarlarida mehnat tariyasini, ijtimoiy foydali 
mehnatning inson hayotidagi o’rni va ahamiyatini ko’p bora qayd etganlar. Masalan, O’rta 
Osiyodagi juda ko’plab shoirlar ustozi bo’lgan Abulqosim Firdavsiy (934-1020) o’zining 
“Shohnoma” asarida mehnatni ulug’lab o’tgan. Asarda o’z xalqiga mehr-muhabbat bilan 
yog’dirilgan va kasb-hunarni egallash malakasiga bag’ishlangan misralarni ko’plab uchratish 
mumkin: 
Hunar bilan aqling birikkan hamon 
Har ish bu jahonda yurishgay ravon 
Mehnat tagidadir, ey oqil, har ganj 
Ganj topmas hech kimsa, tortmas ersa ranj 
Firdavsiyga yaqin davrda yashagan shoirlardan biri Nosir Xisrav (1004-1088), dunyodagi 
eng oliyjanob va oliyhimmat odamlar mehnatkashlar ekanligi, bunday insonlar sirasiga jamiyat 
uchun foydali narsalar ishlab chiqaruvchi hunarmandlar, kosiblar, binokorlar ekanligini o’z 
asarlarida juda ajoyib misralar bilan bitgan:
Kasbdan shod-u xurram yo’q jahonda, 
Hunardin yaxshidur ham yo’q jahonda. 
Butun kun rizqining bog’boni bo’lg’ay, 
Kishin o’z uyining mehmoni bo’lg’ay. 
Arzir uning bo’lsa boshi osmonda, 
Usiz yashay olmas shoh ham jahonda. 
Yuqorida tilga olingan ulug’ mutafakkirlarning mehnat tarbiyasi va kasb-hunar tarbiyasi 
borasida shunday xulosa chiqarishimiz mumkinki, inson dunyoga kelar ekan, o’z hayoti 
mobaynida insoniy qadr-qiymatga ega bo’lishi kerak, buning uchun esa mehnatga oshna 
bo’lmog’i darkor, shundagina mehnat hayot chirog’iga yog’ quyib turadi. Mutafakkir Unsurul 
Maoliy Kaykovus «Qobusnoma» asarida jamiyat taraqqiyotida ilm bilan birga kasb-hunarning 
ham zarurligini ta’kidlaydi: «Agar kishi har qancha oliy nasab va asl bo’lsa-yu, ammo hunari 

39 
bo’lmasa, u xaloyiqning izzat va hurmatidan noumid bo’lur. Kasb-hunar o’rganishni bilim olish 
bilan qo’shib olib borishni tavsiya etadi. Fanni amaliyot bilan uzviy aloqada deb qaraydi. 
Dehqonchilik ilmini egallash, mazkur ishda erni tarbiya qilish, tezkor va g’ayratli bo’lishni 
ta’kidlaydi. Kaykovus yoshlarda mehnatsevarlikni, mehnatkash insonga hurmat tuyg’usini 
tarbiyalaydi, jismoniy mehnat bilan ham aqliy mehnat kabi shug’ullanish lozimligini bayon 
etadi. Muslihiddin Sa’diy ham bilim olishning afzalliklarini yoritib berish bilan birga ma’lum 
hunar sirlarini egallashning inson hayotidagi ahamiyatini ko’rsatib berishga urinadi. Allomaning 
qayd etishicha, muayyan hunarning egasi bo’lgan inson eng mashaqqatli damlarda ham 
o’zgalarning yordami va madadiga muhtoj bo’lmaydi, balki o’z hunarining sharofati bilan 
muammolarni hal eta oladi.
Mutafakkir ta’kidlab o’tganidek, “Hunar qaynar buloq, tuganmas davlat. Agar hunarmand 
molidan mahrum bo’lsa, qayg’usi yo’qdir, chunki hunarning o’zi davlatdir. Hunarmand qayerga 
borsa, qadrlanadi va uyning to’ridan joy oladi. Hunarsiz odam esa, hamisha mashaqqat chekadi, 
tilanchilik qiladi”: 
Istar esang otangdan meros, 
Bog’la otang ilmiga ixlos . 
Ne nafi bor otang boyligin, 
Bir kun tugatursan necha oyligin. 
Mehnat, kasb-hunar haqida mutafakkir Mirzo Ulug’bekning ham o’ziga xos qarashlari 
bor. U bolalarni tarbiyalashda uy sharoiti va ota-onalarning faoliyatiga yuqori baho beradi, ularni 
hayotda chidamli, mehnatsevar qilib tarbiyalash juda zarur deydi. Buning dalili sifatida “Zij” 
ustida ishlash paytidagi qiyinchiliklar haqida shunday deydi: “Yulduzlar jadvalini tuzish 
maqsadida biz kecha-yu kunduz ishladik, o’z mo’ljallagan maqsadimizga yetguncha, biz 
o’zimizga qadar yaratilgan jadvallarni taqqosladik, qayta tuzdik va shu tariqa yuz qaytalab 
tuzatishlar kiritgach, o’n sakkiz yildan so’nggina o’z ko’zlagan niyatimizga yetdik” 
Mirzo Ulug’bek kabi davlat arbobi bo’lgan Zahiriddin Muhammad Bobur ijodiy 
faoliyatida ham mehnat tarbiyasi haqida qarashlari beqiyos. Bobur mehnat haqida o’z farzandlari 
va yaqin birodarlariga ko’p marotaba gapirgan. U o’zining dunyoga mashhur “Boburnoma” 
asarida chin ma’noda mehnatni va mehnat qilgan jamoani qadrlash muhimligi to’g’risida yozadi. 
Mutafakkir alloma Abdurahmon Jomiy esa hunarni e’zozlagan rahbarning o’z xalqi hurmat-
e’tiboriga sazovor bo’lishi hamda rahbar qachonki, elning ehtiromiga muyassar bo’lar ekan, ana 
shundagina mamlakat gullab- yashnashi mumkinligini ta’kidlaydi. U hunar sirlarini o’zlashtirish 
foydadan holi bo’lmasligini uqtiradi. Ayni o’rinda insonning qadr-qiymati uning mol-u mulki 
bilan emas, aksincha, u tomonidan egallangan hunarning kishilar maishiy hayotini farovonligini 
ta’minlashdagi ahamiyati bilan belgilanishiga urg’u berib o’tadi.
Odamning qiymati emas sim-u zar,
Odamning qiymati bilim ham hunar. 
Nazar sol, dunyoda hunar tufayli, 
Xojasidan qadri ortiq ko’p qullar. 
Qanchalab xojalar hunarsiz uchun, 
Qullari oldida beo’q, besipar. 
Mutafakkir bilim hamda hunarsiz kishini o’tindan boshqa narsaga yaramaydigan mevasiz 
daraxtga o’xshatadi. U har bir yoshni ilm-u hunar sirlarini o’rganishga, bu yo’lda sabrli, 
matonatli bo’lishga undaydi. Insonga baxtli turmush baxsh etuvchi vosita - mehnat, har bir inson 
o’z halol mehnati bilan yashamog’i lozimligini ta’kidlaydi. 
Mehnating bo’lsin doim yo’ldoshing 
O’zga minnatidan og’ritma boshing. 
Ulug’ alloma, o’zbek she’riyatining sultoni, mir Alisher Navoiy asarlarida mehnatning 
ulug’vorligi, egallangan kasb-hunarni avaylab- asrab faoliyat yuritish kerakligini guvohi 
bo’lamiz:
Hunarni asrabon netkumdir oxir, 
Olib tuproqqamu ketgumdur oxir.

40 
Mutafakkirlardan biri Muhammad Sodiq Qoshg’ariydir. U ixlos bilan qilingan mehnatning 
zoye emasligi, kishilarni birlashib mehnat qilishga chorlaydi. Qoshg’ariy har bir ishda boshqalar 
maslahati, kengash bilan ish yuritish, olim va tajribali insonlar fikriga tayanish yaxshi fazilat 
ekanligini ta’kidlaydi.
Buyuk allomalarimiz tomonidan yaratilgan og'zaki va yozma ijodiyot avloddan avlodga 
o’tib kelayotgan iymon-e'tiqod sirlarining nazariy va amaliy jihatlari haqidagi bilimlar bilan 
yoshlarni qurollantirish lozim. Zero, inson halol mehnati bilan ulug’ savoblar vaqtida qilingan 
darajalarga erishish mumkin.
Atoqli shoir Nizomiy Ganjaviyning: “O’qib-o’rganilgan har bitta hunar hunarmandga bir 
kun foyda keltirar”, - deb yozgani o’ziga xos ilmiy asosga ega. Biror kasb-hunari bor kishi,
albatta, hayotda o’z o’rnini topadi. “Har kimning zari bo’lmasa-da, ammo hunari bo’lsa, 
dunyoda hech bir xavf-xatari bo’lmaydi. Shuning uchun kishi hunar ziynati bilan bezanmog’i 
kerak”, degan hikmatli so’zni Ganjaviy o’z o’rnida juda to’g’ri ifodalagan. 
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yashab o’tgan taniqli olim va ma’rifatparvar Aliy 
Nazimoning Markaziy Osiyoda katta shuhrat qozongan va maktab-madrasalarda darslik sifatida 
o’qitilgan “Ta’limi banot” (“Qizlar tarbiyasi”) kitobida: “Yosh qizlarga ta’lim-tarbiya berishda 
ular uchun nihoyatda kerakli, o’rganmaslikning aslo iloji bo’lmagan fandir” degan jumlalarni 
o’qiymiz. Zero, mehnat qilgan, kasb-hunarli inson birovga qaram bo’lmaydi, yaxshi mehnat 
qilish orqali inson o’zining uch ehtiyojini qondiradi. Birinchisi, moddiy ehtiyoj, ikkinchisi, 
ma’naviy ehtiyoji, uchinchisi esa mehnat ehtiyojini qondirishdir. 
Moddiy ehtiyoj qondirilishi natijasida ma`naviy va mehnat ehtiyojlari ham qondiriladi. 
O’quvchini mehnat qilishga o’rgatish, nafaqat mehnatni sevishga, balki u bilan shunday 
uyg’unlashishiga ko’niktirish kerakki, mehnat uning vujudiga singib ketsin. Ularni kasb-hunarga 
yo’naltirish orqali biror kasb egasi bo’lishida, mehnatsiz biror – bir narsaga erisha olmasliklarini 
o’quvchilar tushunib yetsinlar. Andre Maruo aytganidek: “Agar inson biror kasbni mukammal 
egallasa, mehnat unga huzur bag’ishlaydi, baxt keltiradi”. Shu o’rinda Naqshbandiya 
ta’limotining ahamiyatli tomonlariga ham e’tibor qaratish lozim. Naqshbandiya halol mehnat 
qilish orqali kun kechirish g’oyasini targ’ib qiladi. Bahouddin Naqshband tomonidan ilgari 
surilgan “Dil ba yoru, dast ba kor” (Dil Allohda, qo’l ish (mehnat)da) shiori fikrimizning yorqin 
isbotidir. Shuning uchun ham Naqshbandiya ta’limotiga kirgan kishilar mehnat qilish evaziga 
hayot kechirar edilar. Tun-u kun toat-ibodat bilan shug’ullanib, oila, jamiyat yumushlarini tark 
etish emas, balki oilani farovon, mamlakatni obod etish yo’lida mehnat qilish talab etilar edi. 
Ushbu talab hadislar mazmunida olg’a surilgan g’oyalarga to’la mos tushadi. Bahouddin 
Naqshbandning o’zi ham oddiy, pok inson bo’lib, mehnat qilish evaziga kun kechirgan. 
Xulosa qilib aytganda, ta’lim-tarbiya jarayonida o’tmish merosimiz Sharq allomalarining 
bebaho asarlaridan to’g’ri foydalana olish, nafaqat milliy qadriyatlarimiz va ma’naviyatimizni 
yuksaltiradi, balki komil inson shaxsini shakllantirishda ham muhim hissa qo’shadi. Chunki 
inson hayoti davomida qadrlanib, rivojlantirilib kelayotgan nazariy va amaliy sayqal topgan 
yaxshilik, adolat, do’stlik, tinchlik, tenglik, erkinlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, ota-ona, 
keksalarga hurmat, iymon, e’tiqod, ustoz va shogird va boshqa umuminsoniy fazilatlar 
keyinchalik milliy qadriyatlarning asosiy tarkibiy qismlariga aylanib qolgan. Mutafakkirlar 
ta’limotining sarchashmalarini XIX asrning ikkichi yarmi va XX asr boshlarida Turkiston 
o’lkasida ta’lim-tarbiyaning rivojlantirishga asos solgan bir qator pedagog-olimlar faoliyatida
ko’rish mumkin. Masalan, Abduqodir Shakuriy Samarqand maktablariga birinchi bo’lib mehnat 
va musiqa darslarini kiritdi. U bolalarni qishloq xo’jalik va bog’dorchilik ishlari bilan 
tanishtirishdan tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va boshqa hunarlarni ham o’rgatgan, 
bu mashg’ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan. 
Abdulla Avloniy o’tmish mutafakkirlari kabi yoshlarni foydali kasb-hunar egallashga 
chaqiradi. Adib boylik ketidan o’quvchilarni, ularning odamgarchilikka to’g’ri kelmaydigan 
ishlar bilan shug’ullanayotganini ko’rib, ulardan nafratlanadi. Avloniy yoshlarni boylikka ruju 
qo’ymaslikka undaydi. Boylikni o’tkinchi bulutga o’xshatadi. Abdulla Avloniy mehnatsiz kun 
kechirishni barcha yomon sifatlarning ibtidosi, deb hisoblaydi. Shuning uchun ham u, mehnatni 

41 
ulug’laydi, mehnat kishining eng go’zal fazilatidir, deydi. Bu jihatdan uning «Aqlli bog’bon» 
hikoyasi xarakterlidir. Hikoyada aytilishicha: «bir bog’bonning uch o’g’li bo’lib, ular dangasa va 
ishyoqmas bo’lganlar. Otada ularga meros qoladigan tangatillo yo’q. Ota umri tugayotganini 
sezib, farzandlari taqdiridan tashvishga tushadi. O’ylab-o’ylab shunday yo’l tutadi. Har uchchala 
o’g’lini yoniga chorlaydi. «Ko’zim ochiq ekan, vasiyatimni sizlarga aytib ketay, mehnat-u 
mashaqqat ila bir ko’za oltin yiqqanman. Uni mana shu bog’ga, toklarning birini tagiga 
ko’mganman. U-sizlarniki. Biroq bu ishga ko’p yil bo’ldi. Harchand urinsam ham ko’milgan 
joyni xotirlay olmadim. Uni o’zlaringiz izlab topinglar va o’zaro bo’lishib olinglar», deydi. Bir 
ko’za tilla daragini eshitib uch ishyoqmas uni izlashga tushib ketadi. Bog’ning hamma yerini 
kovlab chiqishadi. Sirli ko’za chiqmaydi. Yana erinmay kovlashga tushadilar. Kutilgan natija esa 
hamon yo’q. Shu taxlit bog’ ichi bir necha qayta ag’dar-to’ntar qilinadi. Yerlar qazilaverib, 
tuprog’i upaga aylanib ketadi hamki, oltinli ko’za topilmaydi. Bu orada uzumzordagi toklarning 
eng chuqur ildizlarigacha ochib ko’riladi. Bog’da o’sha yili chunonam hosil bo’ladiki, undan bir 
necha ko’zani to’ldirgulik oltin oladilar. Uch dangasa o’g’illar ota gaplarining asl ma’nosini, 
oltin — mehnatda ekanligini tushunib yetadilar.
Adib o’sha hikoyasi bilan mehnatni ulug’laydi, o’quvchi qalbida mehnatga muhabbat 
uyg’otadi. Kishi baxt va saodatga faqat mehnat orqaligina yetishishini uqtiradi. 
Mehnat tarbiyasi masalasi ma’rifatparvarlar ijodida hamisha faxrli o’rin tutgan. Ular 
yoshlarni jamiyat manfaati uchun ishlashga chaqirish bilan birga, ustozlar va ota-onalarning 
mehnat tarbiyasi sohasidagi vazifalari nimalardan iborat ekanligini ham ko’rsatganlar. 
Xalqimizda ajoyib odat bor: kishilarning bir-biri bilan tanishuvi, hol-ahvol so’rashuvidan, 
muomala maromidan boshlanib, kasb-hunar, kasb-korini aniqlash istagi bilan tugaydi. Shu 
boisdan har bir fuqaro bir kun kelib o’z-o'ziga: ”Dunyoda qay ahvolda yashadim, qanday 
g’aroyib ishlarni amalga oshirdim, o’z taqdirimdan xursandmanmi, oldimda turgan vazifalarni 
amalga oshira oldimmi, ko’zlagan maqsadimga erisha oldimmi?” kabi savollarni berishi tabiiy 
hol. Shuning ushun ham har bir inson mutaffakir Jaloliddin Rumiyning ”Sen hamma narsani 
unutishing mumkin, yolg’iz bir narsani – nechun dunyoga kelgansan, shuni unutmasang bas. 
O’zingni arzon arzon sotmagaysan, illo bahoying baland”. Ushbu jumlalarda tafakkur 
qiluvchilar, bolalarga ta’lim-tarbiya beruvchilar uchun yetarli ma’lumot bo'lishi kerak, deb 
o’ylash mumkin.
Shu o’rinda Nosir Xisravning quyidagi fikrlari ilm o’rganuvchilar uchun ibratlidir. 
Ilm qidirishga urdim boshimni,
Bekorga o’tkazmadim umrimni bir dam,
Qaydaki eshitsam ilm-u donishni,
Eshigin oldida o’ltirdim mahkam.
Hunaringdan bir kun etarsan baxtga,
Hunarsiz kim etar toj ila taxtga.
Xullas, boshlang’ich sinf o’quvchilarini mehnat va kasb-hunar bilan tarbiyalashda ulug’ 
mutafakkirlarimizning asarlaridan keng foydalanish maqsadga muvofiq bo’lar edi. 
Mutafakkirlarning merosiga chuqur hurmat bilan qarash va ular yaratgan asarlarni ko’z 
qorachig’iday saqlash kerak.
Kasb-hunarga yo’naltirishga oid o’yin va tadbir turlari 
Milliy qadriyatlarimizdan mia’lumki, o’yinlar, jumladan, kasb-hunarga yo’naltirishga oid 
o’yinlar bolalar tomonidan azaldan o’ynalib kelingan. O’yin – bolalarda unga nisbatan mas’ullik 
tuyg’usini, o’yin qoidalariga qat’iy rioya qilish burchini shakllantirib borish bilan bir qatorda 
mehnatga bo’lgan hissiyotini o’stiradi. Bolalar o’yin sujetiga muvofiq kerakli narsalarni o’z 
qo’llari bilan tayyorlaydilar, materiallar to’playdilar. Bu jihatlar harakatni predmet 
boshqaradigan o’yin turlarda namoyon bo’ladi. Bolalar o’yinlarni o’ynash uchun tuproq, loy, 
ro’molcha, lanka, chillak, turli qo’g’irchoqlar, o’yinchoqlar, parraklar, varraklar, soqollar, 
g’altakcha va boshqa narsalarni o’z qo’llari bilan tayyorlaydilar, tikadilar, yasaydilar. O’yinga 
mos toshchalar, tanga, hanguz, oshiq, koptok, yong’oqlarni to’playdilar. Bular bolalarda 
ijodkorlik malakasini shakllantirishda xizmat qiladi va o’z navbatida o’yinni tashkil etuvchi 

42 
topqirlikka o’rgatadi. Masalan, qizlar qo’g’irchoq yasamoqchi bo’lishsa, bir tugma, ozgina ip va 
mato, ikkita cho’pchak topishsa bo’ldi, ular uni tayyorlaverishadi.
Bolalar kasb-hunar egalarining faoliyatiga taqlid qilib, ular obrazini yaratishga harakat 
qiladilar. Masalan, “Bo’yoq sotuvchi” o’yinida sotuvchining do’konda o’tirib savdo qilish 
harakatini, pul va xaridor bilan muomalasini, savdo-sotiqni tashkil qilish, molni maqtash, narxni 
oshirishga intilish kabi shu kasbgagina aloqador nozik holatlarni o’ynab turib aks ettirshga 
intiladilar. Shu orqali bolalarda sotuvchilik kasbiga oid ko’nikma va malaka hosil bo’la boradi. 
“Kadi pishdi” o’yini dehqon bilan xaridor dialogi asosida tashkil etiladi. Unda dehqon 
obrazini haqiqiy dehqonlardek tutishga harakat qiladi. Buning uchun u taqliddan dehqon kabi yer 
hadayotgandek, hosil ekayotgandek, hosil parvarish qilayotgandek va nihoyat hosilni avaylab 
yig’ishtirib olayotgandek harakatlarni bajarib ko’rsatadi.
Kasb-hunar egalarining faoliyatiga taqlid qilib ko’rsatishga molik yana juda ko’p 
o’yinlarni bolalar katta qiqish bilan o’ynaydilar. “Bog’bon va gullar”, “Cho’pon va shog’ol”, 
“Milissioner”, “Samolyotlar”, “Ot ustida sakrash” va boshqa o’yinlar kasb-hunar egalari 
faoliyatini taqlid qilib ko’rsatishga molik o’yin turlariga misol bo’ladi. 
Maktablarda sahna ko’rinishidagi turli-tuman tadbirlar, jismoniy mehnat, bayram 
tadbirlari, kasbga bag’ishlangan kechalar muntazam o’tkazib kelinadi. Shu tariqa o’quvchilar 
zamonaviy ishlab chiqarish turlari va kasblari, xo’jalik turlari, kasbning rivojlanishi, kasblarni 
o’zlashtirishning shakllari va shartlari, mehnat faoliyati jarayonida kasbiy malaka usullari bilan 
tanishib, o’rganib boradilar. 

Download 6,04 Mb.