si ham o'zgaradi. Hozirgi zamonning muhim masalalari uchun
yangi bo‘linmalar tashkil qilish zarurati paydo bo‘ladi,
boshqa
bolinm alar esa tubdan qayta ko‘rib chiqishni yoki o‘z ahami-
yatini yo'qotgan bolinm alar tariqasida olib tashlashni ham talab
etadi.
Sistemali katalog tuzish uzoq davom etadigan jarayon bo‘lib,
uning boshlanishi ba’zan ancha ilgarigi vaqtga to ‘g‘ri kelgan-
ligidan, uning strukturasini vaqt-vaqti bilan ko‘zdan kechirib,
to'ldirib borish zarur. Bu qayta ko'rish sistemali katalogni tah-
rir qilish deb ataladi. Mazmunan eskirib qolgan m ateriallarni
aniqlab olinishi ham da qaysidir eng muhim nashrlarning bi-
ror sababga ko‘ra bo‘limda aks ettirilmay
qolganligini belgilab
qo‘yilishi kerak. Bu bosqichda har xil bibliografik manbalardan,
ayniqsa tavsiya bibliografiyasidan keng foydalaniladi. 0 ‘quv das-
turlarida tavsiya etilgan adabiyot ro'yxatlari, kitob ichida beril-
gan bibliogrfiya va boshqa manbalar ham foydalidir. Biblio-
graflyada uchraydigan asarlardan faqat fondda mavjud bo‘lgan
materiallarnigina katalogga kiritish kerak, albatta. Bo‘limda
ular tasvirlarining yo‘qligiga sabab ko‘pincha klassifikatsiyaning
noaniqligi va yetarli darajada
o ‘y la b
qilinmaganligida bo‘ladi,
shuning uchun tahrir qilish jarayonida belgilangan indekslarning
va kartochkalarning har bir bo‘linm a ichiga joylashtirilishining
to‘g‘ri-noto‘g‘riligini tekshirish kerak.
Kitoblarni tokchalarga sistemali tartibda joylashtirish usulidan
foydalanadigan kutubxonalarda sistemali
katalogni tahrir qilish
ularning tokchalardagi o‘rnini belgilab beradigan kitob shifrla-
rini tahrir qilish bilan birga olib boriladi. Agar bo‘lim tahriri
uni detallashtirishdangina iborat bo‘lsa, indekslarning shifrlari-
ni o‘zgartirmasdan, tokchalarda ilgarigi, kamroq maydalashgan
strukturani saqlab qoiish mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki,
kitoblarni tokchalarga joylashtirish tartibini o‘zgartirish — ancha
murakkab va sistemali katalogga tuzatish kiritishga qaraganda ser-
mehnat ishdir. Ko'pchilik kitoblar kitobxonlarning qo'lida bo‘lib,
shifrga o‘zgartishlar kiritish ancha qiyinlashadi.
Lekin katalogni
tahrir qilish chuqurroq o‘zgarishlar qilish bilan, masalan, bo£lim
strukturasini tubdan o‘zgartirish, ilgarigi mavjud bo‘linm alarni
103
yo‘qotish va shu singarilar bilan bog‘liq bo‘lgan hollarda, kitob
larning shifrlarini tuzatib, ularni joylashtirishga ham tegishli
tuzatishlar kiritishga to‘g‘ri keladi.
Katalog strukturasiga kiritilgan tuzatishlar alfavit-predmet
ko‘rsatkichiga tegishli tuzatishlar kiritishga sabab bo‘ladi. Agar
shunday qilinmasa, ko‘rsatkich kartochkasidagi indeks kitob-
xonni chalg‘itib
yuboradi, uni katalogdan chiqarib tashlagan
bo‘limchaga yoki tahrir qilingandan keyin mazkur masalaga
doir adabiyot to'planmaydigan bo'limchaga yo‘llab yuboriladi.
Ko‘rsatkichga tuzatishlar kiritish ancha qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi, chunki ko‘rsatkichda bir qancha tushunchalarni o‘z
ichiga oluvchi, ayni bitta indeksni o‘ziga yo‘llovchi rubrikalari
bo‘lgan kartochkalar mavjud bo‘lishi mumkin.
Bu ishdagi qiyinchilik shundan iboratki, ko‘rsatkichning
hamma rubrikalari ko‘rsatkichda alfavitning har xil harflari
ostiga joylashtiriladi,
binobarin, kutubxonachi tuzatishlar kiri
tish uchun ham m a kartochkalarni topa oladi, deb amin bo‘lish
m um kin emas. Alfavit ko‘rsatkichini ko‘zdan kechirishni va
unga tuzatishlar kiritishni osonlashtirish uchun (ayniqsa katta
katalogga va unga doir ko‘rsatkichga ega bo'lgan yirik kutub
xonalarda) xizmat xonasida ko‘rsatkichga oid nazorat apparati
saqlash tavsiya etiladi. Unga ko‘rsatkichning barcha rubrikalari
ro'yxatini o‘z ichiga olib muayyan indeksga yo‘naltiruvchi kata
log indekslari kartochkalar bilan birga kiritiladi. Bunday nazorat
kartochkaning mavjudligi indekslarga zarur o‘zgartishlar kiritish
uchun ko‘rsatkichning barcha rubrikalarini
osongina topish im-
konini beradi. Kutubxonalar amaliy ishida ba’zan ko'rsatkichga
bunday nazorat apparat o'rniga ko‘rsatkichning ikkinchi, xiz
mat nusxasi tuziladi, lekin undagi kartochkalar alfavit tartibida
emas, balki indekslar tartibida joylashtiriladi. Masala shu tarzda
hal qilinganda xizmat ko‘rsatkichi ko‘proq joy oladi (ko‘rsatilgan
nazorat apparatga nisbatan), ammo uni tuzish kartochkalarning
ikki nusxasini ayni bir vaqtda mashinkada ko‘chirish, undan
keyin bir nusxasidan alfavit-predmet ko‘rsatkichi uchun va ik
kinchi nusxasidan kontrol ko‘rsatkich uchun foydalanish bilan
yengillashtirilishi mumkin.
104
Sistemali katalogni va unga oid ko‘rsatkichni tahrir qilish mu-
rakkab hamda sermehnat ishdir.
Shunga qaramasdan, ularni tah
rir qilish zarur, chunki shunday qilmasdan turib, sistemali kata
logni kutubxonaning kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish borasidagi
hozirgi vazifalari darajasida saqlab turib bo‘lmaydi.
